Relacje pomiędzy Polską a Stolicą Apostolską w ciągu dziejów

Nowa Ostpolitik Watykanu

Pielgrzymka Jana Pawła II do Polski w czerwcu 1979 r. oraz poparcie udzielone przez Episkopat powstającej „Solidarności” pokazały, że Kościół w Polsce jest na tyle istotnym podmiotem w życiu publicznym, że władze muszą podjąć z nim bezpośredni dialog, a nie prowadzić dialog „ponad głowami” lokalnego Kościoła ze Stolicą Apostolską. Do prac nad uregulowaniem relacji PRL – Stolica Apostolska powrócono na początku 1981 r. w okresie „Solidarności”. 10 stycznia 1981 r. został powołany Zespół Roboczy ds. legislacyjnych, który miał przygotować projekty odpowiednich aktów prawnych. Jego prace wstrzymał jednak najpierw stan wojenny a ostatecznie zamordowanie ks. Jerzego Popiełuszki w 1984 r.

13 stycznia 1987 r. wizytę w Watykanie złożył gen. Wojciech Jaruzelski, a po pielgrzymce Jana Pawła II do Polski w czerwcu 1987 r. rozpoczęły się regularne negocjacje na temat nawiązania stosunków dyplomatycznych oraz uregulowania relacji między państwem a Kościołem w Polsce.

Konferencja Episkopatu Polski – w porozumieniu ze Stolicą Apostolską – zaproponowała wówczas regulację na dwóch płaszczyznach. Relacje PRL – Stolica Apostolska miałaby regulować specjalna konwencja polsko-watykańska, a stosunki miedzy państwem i kościołem w Polsce – odrębna ustawa.

Ostatecznym efektem tych prac było przyjęcie przez Sejm 17 maja 1989 r. trzech ustaw uznających prawny status Kościoła i gwarantujący mu możliwości pełnienia swej misji. Były to ustawy o stosunkach państwo-Kościół, ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz ustawa o ubezpieczeniu duchownych.

W wolnej Polsce

17 lipca 1989 zostały wznowione pełne relacje dyplomatyczne pomiędzy Polską a Stolicą Apostolską. 26 sierpnia 1989 r. Jan Paweł II mianował nuncjuszem w Polsce ks. prał. Józefa Kowalczyka. Przybył on na stałe do Warszawy 23 listopada 1989 r. Z kolei prezydent Jaruzelski mianował ambasadorem przy Stolicy Apostolskiej Jerzego Kuberskiego, który wkrótce został zastąpiony przez prof. Henryka Kupiszewskiego. Ambasada Polska przy Stolicy Apostolskiej, kierowana była kolejno przez Stefana Frankiewicza, Hannę Suchocką, Piotra Nowinę-Konopkę, Janusza Kotańskiego i obecnie Adama Kwiatkowskiego.

Jednym z pierwszych kroków nuncjusza Kowalczyka było doprowadzenie do przywrócenia 21 stycznia 1991 r. Ordynariatu Polowego WP ‒ po 46 latach nieistnienia. Następnym krokiem, o historycznym znaczeniu, była reforma administracyjna Kościoła, dokonana bullą „Totus Tuus Poloniae populus” z 25 marca 1992 r. Była to najszersza reforma struktur kościelnych w Europie po wojnie. Powołanych zostało 13 nowych diecezji, a 8 dotychczasowych zostało podniesionych do rangi metropolii, powołano też jedną nową archidiecezję. Rozwiązano unię personalną między archidiecezjami gnieźnieńską i warszawską. Kard. Glempowi pozostał do 2009 r. tytuł Prymasa Polski jako „kustosza relikwii św. Wojciecha w Gnieźnie”. Wcześniej Jan Paweł II 5 czerwca 1991 r., w czasie swej wizyty w Białymstoku, ogłosił decyzję o utworzeniu diecezji białostockiej oraz diecezji drohiczyńskiej. W kolejnych latach została utworzona metropolia bizantyńsko-ukraińska (greckokatolicka), w 2004 r. ustanowiono diecezje: bydgoską i świdnicką oraz nową metropolię ‒ łódzką. Zwieńczeniem reformy było przywrócenie 18 grudnia 2009 r. tytułu Prymasa Polski metropolitom gnieźnieńskim.

Boje o konkordat

Nuncjusz Kowalczyk 25 października 1991 r. przesłał Krzysztofowi Skubiszewskiemu, ministrowi spraw zagranicznych, projekt konkordatu, zaznaczając, że czyni to z upoważnienia Stolicy Apostolskiej. Do włączenia się strony państwowej w tę sprawę doszło po objęciu funkcji premiera przez Hannę Suchocką. 24 marca 1993 r. min. Skubiszewski zaproponował rozpoczęcie rozmów ze Stolicą Apostolską. Konkordat został podpisany 28 lipca 1993 r. w Urzędzie Rady Ministrów. Sygnatariuszami byli abp Józef Kowalczyk ze strony Stolicy Apostolskiej i min. Krzysztof Skubiszewski w imieniu rządu polskiego.

Zbiegło się to z rychłym upadkiem rządów „solidarnościowych”. Wybory we wrześniu 1993 r. wygrała koalicja Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Polskiego Stronnictwa Ludowego i Unii Pracy, co otworzyło pięcioletni okres jałowych dyskusji uniemożliwiających ratyfikację umowy ze Stolicą Apostolską.

Ratyfikacja konkordatu stała się możliwa dopiero wraz z nową kompozycją Parlamentu, kiedy większość uzyskały partie „solidarnościowe”: AWS i Unia Wolności. Umowa ze Stolicą Apostolską została przyjęta przez Sejm 8 stycznia 1998 r., przez Senat 22 stycznia i podpisana przez prezydenta w 2 dni później. Ratyfikacja Konkordatu nastąpiła 23 lutego 1998 r. Ze trony Stolicy Apostolskiej dokonał jej Jan Paweł II a ze strony Rzeczypospolitej Polskiej prezydent Kwaśniewski.

Ratyfikacja konkordatu w 1998 r. symbolicznie zakończyła etap relacji między Polską a Stolicą Apostolską, skoncentrowany na zbudowaniu prawnych ram obecności Kościoła w warunkach demokratycznego państwa. Od tego momentu relacje polsko-watykańskie mogły nabrać nowego kształtu i bardziej skoncentrować się na współpracy w płaszczyźnie międzynarodowej.

Wejście w życie Konkordatu że Stolicą Apostolską zbiegło się w czasie z rozpoczęciem negocjacji akcesyjnych Polski z Unią Europejską. Papież Jan Paweł II i Stolica Apostolska konsekwentnie byli ważnymi sprzymierzeńcami Polski w tym procesie.

Z kolei ambasada Polski przy Stolicy Apostolskiej stopniowo ewoluowała od tego czasu od modelu „ambasady bilateralnej”, obsługującej relacje polsko-watykańskie, a staje się „ambasadą multilateralną”, analogicznie jak placówki dyplomatyczne przy najważniejszych organizacjach międzynarodowych. Od czasu kiedy ambasadorem została Hanna Suchocka nasza ambasada pełni rolę aktywnego ośrodka w ramach Korpusu Dyplomatycznego akredytowanego przy Stolicy Apostolskiej. Widać to było np. w czasie ukraińskiego Majdanu czy rosyjskiej agresji w 2014 r., kiedy to nasza placówka stała się istotnym centrum przekazującym informacje i kształtującym opinię w tym zakresie.

Polska w tym okresie stała się istotnym partnerem Stolicy Apostolskiej. Udzielała wielokrotnie swego dyplomatycznego wsparcia inicjatywom Stolicy Apostolskiej: w obronie wolności religijnej w różnych częściach świata, w kwestiach natury etycznej, ochrony życia bądź badań genetycznych. Wspierała też starania Stolicy Apostolskiej o zapis nawiązujący do chrześcijańskiego dziedzictwa w projektowanej konstytucji europejskiej.

Nuncjusz abp Celestino Migliore

Zastąpił abp. Józefa Kowalczyka 15 września 2010. Obejmując nuncjaturę w Warszawie był jednym z najbardziej zasłużonych dyplomatów Stolicy Apostolskiej, m.in. b. przedstawicielem Stolicy Apostolskiej przy ONZ.

Abp Celestino Migliore dokonał pokoleniowej wymiany w Kościele w Polsce. W czasie jego urzędowania połowa z wszystkich 44 diecezji otrzymała nowych rządców. Przez jego biuro przeszły także 33 nominacje biskupów pomocniczych. W ramach troski o Kościół w Polsce abp Migliore dużą uwagę przywiązywał m. in. do kwestii prawidłowego rozwiązywania problemu pedofilii.

Z zainteresowaniem i poparciem obserwował też dialog, jaki przedstawiciele polskiego Episkopatu prowadzili z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym, czego zwieńczeniem było podpisanie 17 sierpnia 2012 r. przez abp. Józefa Michalika i patriarchę Cyryla „Wspólnego przesłania do narodów Polski i Rosji”.

Jako reprezentant papieża aktywnie angażował się w przygotowanie 31. Światowych Dni Młodzieży w Krakowie oraz pielgrzymki papieża Franciszka do Polski w 2016 r.

Nuncjusz abp Salvatore Pennacchio

Złożył listy uwierzytelniające 3 listopada 2016 r. i pełnił funkcję Nuncjusza Apostolskiego w Polsce do 15 marca 2023 r. Na czas jego posługi przypadła nieznana wcześniej fala ujawnień skandali pedofilskich wśród polskiego duchowieństwa. Nuncjusz aktywnie wspierał proces oczyszczenia Kościoła w Polsce z tych przestępstw, czego wyrazem było m. in. wprowadzanie w życie papieskiego motu proprio „Vos estis lux mundi”, na mocy którego było możliwe także karanie biskupów tuszujących sprawy wykorzystywania seksualnego nieletnich w swych diecezjach. W okresie kampanii przeciwko Janowi Pawłowi II w początkach 2023 r. i oskarżeniom go o krycie spraw pedofilskich, zdecydowanie wystąpił w jego obronie. Swą misję w Warszawie zakończył 15 marca br.

Nowym Nuncjuszem Apostolskim w Polsce został mianowany abp Antonio Guido Filipazzi, który jest 74. nuncjuszem w Polsce. Wczoraj przyjechał do Warszawy, a w najbliższych tygodniach złoży listy uwierzytelniające na ręce Prezydenta RP.