Ukraiński tygiel

W wielu regionach wspierany jest przez miejscowe środowiska polityczne bądź finansowe, które traktują Patriarchat Kijowski jako narzędzie własnych wpływów i dominacji. Wielu duchownych tego Kościoła jest słabo wykształconych, nie ma on także poważniejszego zaplecza intelektualnego. Nie są oni natomiast tak zdecydowanymi przeciwnikami kontaktów z katolikami i unitami, jak duchowieństwo Cerkwi promoskiewskiej.

Zupełnie nowym zjawiskiem w życiu religijnym Ukrainy było pojawienie się po 1989 r. prawosławnego Kościoła autokefalicznego, skupiającego wiernych o wykrystalizowanej, ukraińskiej świadomości narodowej i wyraźnie antymoskiewskim nastawieniu. Jego genezy trzeba szukać jeszcze w latach 20., gdy część duchowieństwa i wiernych prawosławnych, popierających program atamana Symona Petlury obrony ukraińskiej suwerenności w sojuszu z Polską, utworzyła Kościół autokefaliczny, który później działał na emigracji.

Na jego czele stanął patriarcha Mstysław (Skrypnik), bratanek Petlury, weteran wojny polsko-bolszewickiej, orędownik zbliżenia Ukrainy z Polską. Dzisiaj autokefaliczny Kościół kierowany jest przez patriarchę Dymitrija (Jaremę), a jego zwolennicy zamieszkują głównie tereny Zachodniej Ukrainy. Autokefalii tego Kościoła, podobnie jak Patriarchatu Kijowskiego, nie uznał Konstantynopol, dla którego Ukraina nadal jest terytorium podległym kanonicznie Patriarchatowi Moskiewskiemu.

Skomplikowana sytuacja religijna jest pochodną dramatycznych dziejów Ukrainy, narodu żyjącego na pograniczu Wschodu i Zachodu, gdzie interesy polityczne Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a później monarchii Habsburgów ścierały się z imperialnymi planami moskiewskiego caratu, a wpływy Rzymu przenikały się z tradycją i duchowością Bizancjum. W tych warunkach wyznanie często było elementem świadomości narodowej danej grupy.

Dlatego konflikty i zmagania na Ukrainie często miały silne zabarwienie religijne, będąc zarówno źródłem duchowej inspiracji i rozwoju kultury tej ziemi, jak i przyczyną wielu tragedii i nieszczęść, jakie na nią spadły w ciągu stuleci. Unia brzeska (1596 r.), która miała przywrócić stan jedności Kościoła na Wschodzie, stała się zarzewiem nieustannych sporów religijnych.