Ukraiński tygiel

Spory te nakładając się na problemy społeczne i polityczne - doprowadziły do potężnego wybuchu w czasie powstań i wojen kozackich. W tym okresie ukształtowała się prawosławna świadomość wielu Ukraińców, bardziej jako specyficzny typ kultury, czy nawet cywilizacji, aniżeli świadome przeżywanie dogmatów wiary. Wiele z tego pozostało do dzisiaj. Prawosławie jest z pewnością zasadniczym zrębem kultury i obrzędowości ludowej, a także systemu wartości znacznej części Ukraińców. Gorzej jest z poziomem praktyk religijnych i świadomym zaangażowaniem w sprawy własnej wspólnoty religijnej.

Pogranicze
Współczesny obraz Ukrainy kształtują granice historyczne. Linią zasadniczego podziału jest Dniepr. Był granicą już od 1686 r., od tzw. pokoju wieczystego Grzymułtowskiego, który przesądzał o zrzeczeniu się przez Rzeczpospolitą na rzecz Rosji obszarów położonych na lewym brzegu Dniepru. Dzisiaj tam nastroje prorosyjskie są najsilniejsze, wśród mieszkańców przeważa ludność rosyjskojęzyczna, a dominującą pozycję zachował Kościół prawosławny podległy Patriarchatowi Moskiewskiemu.

Na Zachodniej Ukrainie, aż po Zbrucz, gdzie polskie wpływy trwały najdłużej (do 17 września 1939 r.), silną pozycję obok Kościoła rzymskokatolickiego zdobył Kościół unicki (grekokatolicki). Prześladowany przez Moskwę, przetrwał czas najbardziej dramatycznej próby, kiedy w 1946 r. na tzw. Synodzie Lwowskim, zorganizowanym na rozkaz Stalina, nastąpiło przymusowe wcielenie wszystkich jego wiernych do Kościoła prawosławnego, kierowanego przez Moskwę. Opornych poddano prześladowaniom. Wielu duchownych unickich poniosło męczeńską śmierć za wiarę.

Wśród najwybitniejszych przedstawicieli tego Kościoła w tym stuleciu należy wymienić metropolitę Andrzeja Szeptyckiego oraz kard. Josyfa Slipyja. Kościół unicki dominuje w dawnej Galicji, (region Lwowa, Iwano-Frankowska, dawniej Stanisławowa, Tarnopola), na Wołyniu (Równe), w Rusi Zakarpackiej (Użhorod) oraz w Północnej Bukowinie (Czerniowce). W latach 1989-1991 unici odbierali prawosławnym swoją własność, a przede wszystkim świątynie zabrane im po 1946 r. W wielu miejscach dochodziło wówczas do sporów, a czasem i bójek.