Z dziejów Kościoła w Azji Środkowej

Tureckie plemiona zamieszkałe pomiędzy Amu-Darią i Syr-Darią miały sposobność zetknąć się z asyryjskimi chrześcijanami już w II w. Dużym ośrodkiem asyryjskim i zarazem centrum kultury „nestoriańskiej” w randze arcybiskupstwa stało się w IV w. turkmeńskie miasto Merw (dzisiaj Mary).

Nieopodal Merwu znajdował się wtedy jeden z największych monasterów asyryjskich pod wezwaniem św. Sergiusza. W VII zaś wieku patriarcha asyryjski mianował metropolitę Turkiestanu w Samarkandzie wraz z dwoma biskupami w Bucharze i Taszkiencie. Odkryte w XIX w. w miejscowościach Piszak i Tokmak na południu Syberii liczne nagrobki cmentarne z XIII i XIV w. miały inskrypcje w języku asyryjskim.

Pierwsze sukcesy Asyryjczyków wśród plemion tatarskich rokowały wielkie nadzieje na radykalne przeobrażenia w krajobrazie wyznaniowym ludów Azji Środkowej, następnie również i Bliskiego Wschodu. W Xl w. liczące 100-200 tysięcy osób plemię Keraitów mongolskich przyjęło chrześcijaństwo z rąk asyryjskich misjonarzy, a ich wódz przybrał asyryjskie imię, Juchannan (Jan). Frapujące wieści o „chrześcijańskim królestwie księcia Jana” budziły wielkie zainteresowanie i spekulacje w ówczesnej Europie, akurat przygotowującej się do wypraw krzyżowych. Niestety Keraici zostali rozgromieni przez Czyngis Chana w 1203 r.

Pogromca pojął za żonę córkę pokonanego Jana. Została ona jednak przy swojej wierze chrześcijańskiej i w tym duchu wychowywała swoich synów. Jeden z wnuków Czyngis-Chana był nawet ministrantem w kościele „nestoriańskim”. Początkowo Asyryjczycy cieszyli się dużą swobodą, zajmując niekiedy strategiczne stanowiska u boku kolejnych chanów. Pamiętając o tym, że Asyryjczycy zawsze z szacunkiem odnosili się do Rzymu jako jednej z apostolskich stolic chrześcijaństwa, wielką wymowę zyskuje ich prawdopodobna inicjatywa, a na pewno czynne pośrednictwo w nawiązaniu kontaktów pomiędzy nową potęgą azjatycką - Mongołami a Frankami.