Jan Paweł II a wiara i rozum

1. „Odpowiedzią na odwagę wiary musi być odwaga rozumu” – woła w tej encyklice Jan Paweł II. Jakie niebezpieczeństwa – jego zdaniem – grożą wierze pozbawionej oparcia w rozumie? Dlaczego rozum potrzebuje wiary?
A. Ostatecznym celem rozumu jest sięganie absolutu – sięganie Boga, którego jest w stanie poznać, choć nie w pełni. Rozum pozbawiony wsparcia ze strony Objawienia z jednej strony ryzykuje, że straci świadomość swojej wielkości i zacznie się zadowalać tym, co ziemskie (możemy to obserwować dzisiaj), z drugiej – tworzy dzieła, które wykorzystuje przeciw człowiekowi.
B. Wiara dotyka uczuć i przeżyć, ale skupienie tylko na nich sprawia, że staje się doświadczeniem indywidualnym lub co najwyżej wspólnotowym. Nie może stać się drogą uniwersalną - dla wszystkich ludzi, a Dobra Nowina jest przeznaczona dla każdego człowieka.
Wiara bez rozumu może zostać sprowadzona do przekonań odległych od życia (mitów) lub zespołu rytualnych zachowań (przesądów), a celem jest wiara, która życie przemienia i przenika.
Fides et ratio 47-48

2. Wolna od uprzedzeń lektura Ksiąg mądrościowych wskazuje, że w tekstach tych zawarta jest nie tylko wiara Izraela, ale także dorobek cywilizacyjny nieistniejących już kultur – zauważa papież. Również chrześcijaństwo od początku wchodziło w dialog kulturowy. O wpływie jakich starożytnych i nowożytnych kultur oraz prądów filozoficznych wspomina w tej encyklice?

W zacytowanym fragmencie, jako te które przetrwały w Starym Testamencie, papież wymienia:
- Egipt
- Mezopotamię
- kultury starożytnego wschodu

Ponadto w tekście encykliki wspomniane są:
- epikurejczycy i stoicy (mowa Pawła na Areopagu; Dz 17-18)
- filozofia platońska i neoplatońska (Orygenes, Ojcowie Kapadoccy, Dionizy Aeropagita, św. Augustyn)
- myśl arabska i żydowska (św. Tomasz z Akwinu)
- filozofia arystotelesowska
Fides et Ratio 16, 36-43

3. Pisząc o relacjach wiary i rozumu Jan Paweł II wskazuje, jaką rolę do spełnienia ma Magisterium Kościoła. Co jest jego rolą, a czego nie należy od niego oczekiwać?

a. „Magisterium nie jest zobowiązane ani uprawnione do interwencji, które miałyby uzupełniać luki występujące w jakimś niedoskonałym wywodzie filozoficznym.” Innymi słowy: nie jest obowiązane wypowiadać się czy podejmować dyskusji na każdy temat.
b. Ma natomiast obowiązek interweniować, „gdy dyskusyjne tezy filozoficzne zagrażają właściwemu rozumieniu prawd objawionych oraz gdy szerzy się fałszywe i jednostronne teorie, które rozpowszechniają poważne błędy.” Jego zadaniem „jest przede wszystkim wskazywanie, jakie założenia i wnioski filozoficzne byłyby nie do pogodzenia z prawdą objawioną, a tym samym formułowanie wymogów, które należy stawiać filozofii z punktu widzenia wiary.
Fides et ratio 49-51
4. W tej encyklice Jan Paweł II wielokrotnie odwołuje się do wcześniejszego nauczania Kościoła. Dei Filius – konstytucja dogmatyczna Soboru Watykańskiego I – podsumowała XIX-wieczną debatę o relacjach wiary i rozumu. Jan Paweł II wymienia cztery skrajne nurty, które zostały wówczas skrytykowane. Jakie to były poglądy i na czym one polegają?

Fideizm - postawa wyrażająca nieufność wobec ludzkiego rozumu. Jedynym źródłem wiedzy w dziedzinie religii i etyki jest stała tradycja ludzkości, ostatecznie oparta na Bożym Objawieniu.
Tradycjonalizm - jedynym źródłem wiedzy miało być Objawienie. Rozum ludzki zdany na własne siły mógł tylko popaść w błędy i nie mógł dać absolutnie pewnego wykładu żadnych prawd chrześcijańskich. Jedynie Objawienie Boże i wiara mogły dać człowiekowi pewne poznanie naturalnych prawd religijnych.
Racjonalizm – rozum ludzki panuje nad dziedziną wiary, może przeniknąć i udowodnić tajemnice Objawienia. Kościół nie ma kompetencji, by wkraczać w zagadnienia filozofii i nauki.
Ontologizm - teoria, według której pojęcie bytu absolutnego, to jest Boga, wynika z widzenia istoty Bożej, jakiej Bóg nam udziela (myśl o bycie jest tożsama z samym bytem). Bóg zatem – według tej koncepcji - jest całkowicie poznawalny dla ludzkiego rozumu.
Fides et ratio 52, definicje na podstawie Breviarium fidei

5. Pisząc o problemach czasów współczesnych Jan Paweł II wymienia kryzys sensu. Jakie widzi jego przyczyny i jak na niego odpowiada?

Jan Paweł II mówi o kryzysie sensu – poszukiwanie sensu staje się nie tylko trudne lub nawet daremne, ale wręcz sugeruje się, że nie ma już sensu pytać o sens. Przyczynę tego zjawiska widzi przede wszystkim w wielości propozycji patrzenia na świat i teorii, które także na to pytanie próbują odpowiedzieć i z konieczności fragmentarycznej ludzkiej wiedzy. W konsekwencji pojawia się postawa, głosząca że prawdy poznać nie można, i tendencja do ograniczania się w swoim myśleniu do płaszczyzny czysto ludzkiej – do siebie samego, bez odniesienia do Boga.

„Filozofia, która nie stawiałaby pytania o sens istnienia, byłaby narażona na poważne niebezpieczeństwo, jakim jest sprowadzenie rozumu do funkcji czysto instrumentalnych oraz utrata wszelkiego autentycznego zamiłowania do poszukiwania prawdy.” – ostrzega Jan Paweł II.
Potrzebna jest - wskazuje papież - filozofia, która miałaby wymiar mądrościowy, będąca „autentyczną i prawdziwą wiedzą, to znaczy taką która interesuje się nie tylko szczegółowymi i relatywnymi aspektami rzeczywistości […], ale też prawdą całkowitą i ostateczną.” Człowiek jest zdolny dojść do poznania prawdy.

„Wszędzie tam, gdzie człowiek dostrzega wezwanie absolutu i transcendencji, otwiera się przed nim droga do metafizycznego wymiaru rzeczywistości: w prawdzie, w pięknie, w wartościach moralnych, w drugim człowieku, w samym bycie, w Bogu. Nie można zatrzymać się tylko na doświadczeniu”.
Fides et Ratio 81-82