Pontyfikat reform

W sobotę 17 grudnia Franciszek obchodził 80. rocznicę urodzin. Choć jest papieżem od niespełna czterech lat, ma już na swoim koncie znaczące dokonania. Między innymi zreformował watykańskie finanse i rozpoczął reformę Kurii Rzymskiej, zaostrzył prawo kościelne dotyczące pedofilii, uprościł procedurę stwierdzania nieważności małżeństwa, przyznał wszystkim księżom władzę odpuszczania grzechu aborcji, a także osiągnął sukces dyplomatyczny, jakim było zbliżenie między Kubą i USA po pół wieku zamrożonych relacji.

Reforma struktur gospodarczych

Pierwszą sprawą, jaką papież pomyślnie doprowadził do końca, była reforma struktur gospodarczych Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego. Jej celem było uproszczenie istniejących struktur zarządzania oraz poprawa koordynacji i nadzoru, większa przejrzystość i lepsza kontrola wydatków, zgodnie z normami obowiązującymi w świecie finansów, co pozwala również na lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów.
W lutym 2014 r. papież ustanowił Sekretariat ds. Gospodarczych, mający władzę nad wszystkimi działaniami administracyjnymi i gospodarczymi, odpowiedzialny m.in. za przygotowanie ich dorocznego budżetu, a także za planowanie finansowe i różne zadania pomocnicze, takie jak zarządzanie zasobami ludzkimi i zaopatrzenie. Sekretariat wdrażać będzie dyrektywy Rady ds. Gospodarczych, składającej się m.in. ze świeckich ekspertów o uznanych kompetencjach. Mianowany został także audytor generalny mający uprawnienia do przeprowadzania audytów wszystkich instytucji Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego.

Reforma finansów

Franciszek energicznie podjął rozpoczętą jeszcze za pontyfikatu Benedykta XVI reformę watykańskich finansów, a zwłaszcza Instytutu Dzieł Religijnych (IOR), potocznie zwanego bankiem watykańskim, który spotykał się z krytyką z powodu transferu kapitałów wartości setek milionów euro do Szwajcarii i innych krajów. W 2013 r. rozpoczęło się „wielkie czyszczenie” tej instytucji z pomocą amerykańskiej firmy doradczej Promontory International. Zamknięto niemal 5 tys. spośród 19 tys. kont, okazało się bowiem, że wśród ich posiadaczy są osoby, które nie mają lub nie powinny mieć prawa do posiadania kont w IOR. Instytut postawił sobie za cel zero tolerancji dla każdej podejrzanej transakcji i po raz pierwszy ujawnił swoje bilanse. – Nie jesteśmy bankiem, nie dążymy do osiągnięcia zysku, każdy grosz nadwyżki powinien służyć Stolicy Apostolskiej. Musimy być czyści pod każdym względem – deklarował ówczesny prezes Ernest von Freyberg.

Choć rozważano zamknięcie tej instytucji, to jednak papież postanowił, że IOR nadal będzie istniał, wypracowując zysk przeznaczany na pomoc ubogim i szerzenie wiary na świecie. Prawdziwym „bankiem watykańskim” stała się Administracja Dóbr Stolicy Apostolskiej (APSA). Ustalono, że zarządzanie funduszami będzie „transparentne i zgodne ze standardami międzynarodowymi”, zaś zarządzanie aktywami będzie stopniowo przenoszone do nowo utworzonego centralnego Watykańskiego Zarządu Aktywami. IOR natomiast skoncentruje się na doradztwie finansowym i usługach płatniczych dla duchowieństwa, zgromadzeń zakonnych, diecezji oraz świeckich pracowników Watykanu.

Powstał również Komitet Bezpieczeństwa Finansowego, którego zadaniem jest koordynacja działań w dziedzinie zapobiegania i przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy. Papież wzmocnił też funkcję nadzorczą i regulującą Urzędu Informacji Finansowej (AIF).
Reforma Kurii Rzymskiej

Już miesiąc po swym wyborze Franciszek ustanowił Radę Kardynałów, która miała mu doradzać w rządzeniu Kościołem i przygotować reformę Kurii Rzymskiej. Po trzech latach doprowadziła ona do powstania dwóch nowych dykasterii łączących kompetencje kilku dotychczasowych. I tak we wrześniu 2016 r. powstała Dykasteria ds. Świeckich, Rodziny i Życia, która przejęła zadania papieskich rad ds. świeckich i ds. rodziny. Ma ona ściśle współpracować z Papieską Akademią Życia.

Z kolei 1 stycznia 2017 r. rozpocznie działalność Dykasteria w służbie Integralnego Rozwoju Człowieka. Obejmie ona kompetencje dotychczasowych papieskich rad: Iustitia et Pax, Cor Unum, ds. duszpasterstwa migrantów i podróżujących oraz ds. duszpasterstwa służby zdrowia, których działalność zakończy się tego samego dnia. Sekcją ds. migrantów nowej dykasterii będzie osobiście kierował Franciszek.

Jednak nie sama zmiana struktur jest najważniejsza. Papież chce, aby Kuria i wszyscy pracownicy Watykanu dawali konsekwentne świadectwo Ewangelii, dlatego trzeba skończyć z karierowiczostwem i żądzą władzy – podkreśla kard. Gérald Lacroix z Kanady.

Papież potwierdził wydane jeszcze w 1966 r. przepisy dotyczące ustępowania biskupów z zajmowanego stanowiska po osiągnięciu przez nich 75. roku życia. Franciszek uściślił, że ta granica wiekowa dotyczy szefów i sekretarzy urzędów kurialnych, podczas gdy inni członkowie tych dykasterii mają ustępować po osiągnięciu lat 80. Jednakże ci, którzy wchodzą w ich skład ze względu na inne stanowisko, gdy odchodzą z niego, przestają także wchodzić w skład tych dykasterii.

Reforma mediów

Papież dokonał również reformy watykańskich mediów. Utworzył Sekretariat ds. Komunikacji, w którego skład weszły: Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Biuro Prasowe Stolicy Apostolskiej, Watykańskie Służby Internetowe, Radio Watykańskie, Watykański Ośrodek Telewizyjny, dziennik „L’Osservatore Romano”, Drukarnia Watykańska, Służby Fotograficzne oraz Watykańska Księgarnia Wydawnicza. Mają one kontynuować swoją działalność, dostosowując się jednak do wskazań Sekretariatu. Reorganizacja ta ma służyć lepszemu dostosowaniu systemu komunikacyjnego Stolicy Apostolskiej do wymagań misji Kościoła. Nowa dykasteria przejęła też prowadzenie oficjalnej strony internetowej Stolicy Apostolskiej (www.vatican.va) oraz papieskiego konta na Twitterze. Papieskie wpisy na @Pontifex, publikowane w dziewięciu językach, obserwuje ponad 31 mln internautów, w tym niemal 750 tys. w języku polskim. Konto Franciszka znajduje się w pierwszej dziesiątce najpopularniejszych na Twitterze i na pierwszym miejscu wśród kont przywódców religijnych.

Sankcje karne za pedofilię

Zaledwie trzy tygodnie po swym wyborze Franciszek zapowiedział stanowczą walkę z nadużyciami seksualnymi duchownych. Służyły temu zmiany w kodeksie karnym Państwa Watykańskiego, w którym m.in. zaostrzono do 12 lat więzienia karę za przestępstwa seksualne wobec małoletnich: nakłanianie nieletnich do prostytucji oraz przemoc seksualną wobec nich, akty seksualne z ich udziałem, posiadanie i produkcję pornografii dziecięcej itp. Nowe przepisy zostały rozciągnięte na wszystkich pracowników Stolicy Apostolskiej, a więc także na jej personel dyplomatyczny. Pierwszy proces w tego typu sprawie dotyczył abp. Józefa Wesołowskiego, nuncjusza apostolskiego w Dominikanie.

W 2014 r. Franciszek utworzył Papieską Komisję ds. Ochrony Małoletnich. Doradza ona papieżowi w sprawach dotyczących zaangażowania Stolicy Apostolskiej w ochronę dzieci i młodzieży oraz opieki duszpasterskiej nad ofiarami nadużyć seksualnych, jakich dopuścili się duchowni. Wśród członków komisji znalazły się także dwie ofiary nadużyć.

W czerwcu 2016 r. Franciszek wprowadził sankcje karne dla biskupów, którzy ukrywają wykorzystywanie seksualne małoletnich przez duchownych. Postanowił też utworzyć w obrębie Kongregacji Nauki Wiary sekcję sądową, z własnym personelem, która będzie zajmowała się osądzaniem biskupów, którzy nie przeszkodzili molestowaniu małoletnich. Od 2001 r. Kongregacja zajmuje się już spływającymi z całego świata oskarżeniami o nadużycia seksualne duchownych wobec osób niepełnoletnich. Skupia się jednak na prowadzeniu dochodzeń i procesów w tych sprawach, a także karaniu winnych.

Sukces dyplomatyczny

W grudniu 2014 r. papieżowi i jego współpracownikom udało się doprowadzić do odmrożenia nieistniejących od 1961 r. stosunków dyplomatycznych między USA i Kubą. Franciszek osobiście odegrał w tym decydującą rolę, gdyż podjął inicjatywę wysłania listów do prezydentów Baracka Obamy i Raula Castro. Wezwał w nich do przezwyciężenia problemów w stosunkach między obu państwami; znalazł też właściwy sposób zmniejszenia dystansu i zbliżenia obu stron, jakim stała się wzajemna wymiana więźniów. W Watykanie goszczono delegacje obu krajów, i to właśnie podczas tych rozmów miało dojść do przełomu.

Był to największy sukces watykańskiej dyplomacji od 30 lat, kiedy w 1984 r. doprowadziła do zakończenia sporu granicznego między Chile i Argentyną o trzy wysepki o znaczeniu strategicznym w kanale Beagle.

Nowa metodologia Synodu

Franciszek zwołał dwa zgromadzenia Synodu Biskupów poświęcone rodzinie. Zastosował przy tym zupełnie nową metodologię tych zgromadzeń, włączając w ich przygotowywanie cały Kościół. Nadzwyczajne zgromadzenie w 2014 r., z udziałem przewodniczących konferencji episkopatów z całego świata, miało na celu zapoznanie się z sytuacją rodzin we współczesnym świecie, a poprzedziła je rozesłana do wszystkich diecezji ankieta. Relacja synodalna z odpowiedziami stała się podstawą do dyskusji dla zgromadzenia zwyczajnego w 2015 r., z udziałem delegatów wybranych przez konferencje biskupie, na którym wypracowano konkretne wskazania duszpasterskie, jak Kościół może towarzyszyć małżeństwom i rodzinom. Do relacji dołączony był kwestionariusz z dotyczącymi jej pytaniami, rozpoczynający się pytaniem wstępnym o to, czy „opis rzeczywistości rodziny zawarty w Relatio Synodi odpowiada temu, co zauważa się w dzisiejszym Kościele i społeczeństwie” oraz „jakie brakujące aspekty mogłyby zostać włączone”. Z kolei relacja końcowa zgromadzenia z 2015 r. posłużyła papieżowi do przygotowania posynodalnej adhortacji apostolskiej „Evangelii gaudium”.

Reforma procesów małżeńskich

Franciszek postanowił uprościć i przyspieszyć proces kanoniczny o stwierdzenie nieważności małżeństwa, przy jednoczesnym zachowaniu zasady jego nierozerwalności. W tym celu ogłosił dwa dokumenty: „Mitis Iudex Dominus Iesus”, dotyczący zmian w Kodeksie Prawa Kanonicznego, oraz „Mitis et misericors Iesus” w sprawie zmian w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich.

Ojciec Święty postanowił, że dla stwierdzenia nieważności małżeństwa nie będzie już konieczne zgodne orzeczenie dwóch instancji, a do zawarcia nowego małżeństwa kanonicznego wystarczy orzeczenie trybunału pierwszej instancji. Nie ma zatem obowiązku apelacji od pierwszego orzeczenia. Ponadto biskup diecezjalny może i powinien orzekać w sprawach najbardziej oczywistych w ramach tzw. procesu krótkiego. Jednak sprawę muszą wnieść obydwie strony przekonane o nieważności małżeństwa. Konieczne są w tym przypadku jasne i oczywiste dowody nieważności. Papież zachęcił, aby – o ile to możliwe – zapewniono darmowość procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Zmiany weszły w życie 8 grudnia 2015 r.

Kardynałowie z peryferii

W czasie trzech konsystorzy Franciszek włączył do Kolegium Kardynalskiego 56 duchownych. Po raz pierwszy swych przedstawicieli w tym gremium otrzymały Haiti, Saint Lucia, Mjanma, Panama, Wyspy Zielonego Przylądka, Wyspy Tonga, Bangladesz, Lesotho, Malezja, Papua-Nowa Gwinea i Republika Środkowoafrykańska. Zgodnie z zamysłem papieża peryferie zajmują coraz więcej miejsca w centrum Kościoła. A samo Kolegium jeszcze nigdy nie było tak umiędzynarodowione jak obecnie. W jego obecnym składzie purpuraci z Europy po raz pierwszy w historii stanowią mniej niż 50 proc. Gdy chodzi o kardynałów elektorów, czyli tych, którzy nie skończyli jeszcze 80 lat i mają prawo uczestnictwa w ewentualnym konklawe, Europejczyków jest już tylko 46 proc. Oznacza to, że wielki wpływ na wybór następcy Franciszka będzie miała reszta katolickiego świata.

Decyzje praktyczne

Franciszek podjął też wiele innych decyzji, które kształtować będą oblicze różnych dziedzin życia Kościoła. Na przykład nakazał wpisanie imienia św. Józefa do mszalnych Modlitw Eucharystycznych. Patron Kościoła ma być wymieniany w II, III i IV Modlitwie Eucharystycznej zaraz po Maryi w brzmieniu: „ze świętym Józefem, jej Oblubieńcem”. Do Kanonu Rzymskiego, czyli obecnej I Modlitwy Eucharystycznej, imię św. Józefa wprowadził już papież Jan XXIII.

Franciszek ogłosił również św. Grzegorza z Nareku, ormiańskiego filozofa, poetę i mistyka, Doktorem Kościoła. Jest on 36. osobą obdarzoną przez Kościół katolicki tym tytułem, przyznawanym tym świętym, którzy wnieśli znaczący wkład w pogłębienie zrozumienia misterium Boga i wydatnie powiększyli bogactwo doświadczenia chrześcijańskiego. Św. Jan Paweł II określił go mianem jednego z największych piewców Matki Bożej.

Papież ustanowił również Światowy Dzień Modlitw o Ochronę Stworzenia, obchodzony w tym samym dniu co w Kościele prawosławnym (1 września), a także Światowy Dzień Ubogich w XXXIII Niedzielę Zwykłą. Z kolei Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów ogłosiła nowe Dyrektorium Homiletyczne, zaś Kongregacja ds. Duchowieństwa nowe „Ratio fundamentals institutionis sacerdotalis”, czyli dokument regulujący sprawy związane z formacją przyszłych kapłanów.

Franciszek utworzył ponadto Papieską Komisję ds. Działalności Publicznych Osób Prawnych Kościoła w Dziedzinie Służby Zdrowia, a także Fundację „Gravissimum Educationis”, wspierającą szkolnictwo katolickie na świecie.

Jubileusz Miłosierdzia

Najważniejszą jak dotychczas duszpasterską inicjatywą Franciszka okazał się rozpoczęty 8 grudnia 2015 i zamknięty 20 listopada 2016 r. Nadzwyczajny Rok Święty Miłosierdzia. Obchodzony był pod hasłem „Miłosierni jak Ojciec” nie tylko w Rzymie, ale również we wszystkich diecezjach świata, gdzie także zostały otwarte Drzwi Święte – Bramy Miłosierdzia. Ojciec Święty rozesłał na cały świat 1071 kapłanów – misjonarzy miłosierdzia (w tym 76 z Polski), którym udzielił władzy rozgrzeszenia z grzechów zastrzeżonych Stolicy Apostolskiej i powierzył zadanie głoszenia „radości przebaczenia”.

Choć jubileusz obchodzony był we wszystkich diecezjach świata, to jednak wielu katolików przybyło z tradycyjną w latach świętych pielgrzymką do Rzymu. Przez Drzwi Święte (tym razem zwane Bramą Miłosierdzia) w bazylice watykańskiej przeszło ponad 21 mln osób (dla porównania: w ogłoszonym przez Benedykta XVI Roku Wiary 2012-2013 przybyło do Wiecznego Miasta ponad 8,5 mln pielgrzymów).
„Pomimo że zakończył się Nadzwyczajny Jubileuszowy Rok Miłosierdzia, to drzwi miłosierdzia naszego serca są zawsze szeroko otwarte” – stwierdził Franciszek w liście apostolskim „Misericordia et Misera” opublikowanym na zakończenie obchodów. Ogłosił w nim swą decyzję, że wszyscy kapłani mogą zwalniać z ekskomuniki związanej z popełnieniem aborcji, a księża należący do Bractwa Kapłańskiego św. Piusa X (lefebrystów) mogą ważnie udzielać rozgrzeszenia – wcześniej otrzymali takie uprawnienia tylko na czas Jubileuszu.

Paweł Bieliński, KAI