"Bo dary łaski i wezwanie Boże są nieodwołalne" (Rz 11, 29)

Przedmowa

Przed pięćdziesięciu laty ogłoszono deklarację „Nostra aetate” Soboru Watykańskiego II. Jej art. czwarty przedstawia relacje między Kościołem katolickim a ludem żydowskim w nowym ujęciu teologicznym. Poniższe rozważania mają na celu spojrzenie z wdzięcznością na wszystko, co udało się osiągnąć w ciągu ostatnich dziesięcioleci w relacjach żydowsko-katolickich, zapewniając jednocześnie nowy impuls dla przyszłości. Podkreślając po raz kolejny wyjątkowy status tych relacji w obrębie szerszego dialogu międzyreligijnego, dyskutowane będą kwestie teologiczne, takie jak znaczenie objawienia, relacja między Starym a Nowym Przymierzem, relacja między powszechnością zbawienia w Jezusie Chrystusie a stwierdzeniem, że przymierze Boga z Izraelem nigdy nie zostało odwołane oraz zadanie ewangelizacyjne Kościoła w odniesieniu do judaizmu. Niniejszy dokument przedstawia refleksje katolickie na temat tych kwestii, umieszczając je w kontekście teologicznym, aby ich znaczenie mogło być pogłębione przez członków obu tradycji religijnych. Tekst nie jest dokumentem Magisterium czy nauczaniem doktrynalnym Kościoła katolickiego, ale refleksją przygotowaną przez Komisję ds. Relacji Religijnych z Judaizmem na temat aktualnych kwestii teologicznych, które się rozwinęły od Soboru Watykańskiego II. Ma on być punktem wyjścia do pogłębienia myśli teologicznej, aby ubogacić i zintensyfikować wymiar teologiczny dialogu żydowsko-katolickiego.

Krótka historia wpływu „Nostra aetate” (art. 4) na minione 50 lat

1. „Nostra aetate” (art. 4) słusznie zaliczana jest do tych dokumentów Soboru Watykańskiego II, które były zdolne, by od tej pory w sposób szczególny wpłynąć na nowy kierunek Kościoła katolickiego. Ta zmiana w relacjach Kościoła z Żydami i judaizmem staje się widoczna dopiero wówczas, gdy przypomnimy sobie, że wcześniej istniały wielkie zastrzeżenia po obu stronach, po części dlatego, że historia chrześcijaństwa była postrzegana jako dyskryminująca wobec Żydów, posuwając się nawet do prób przymusowego nawracania (por. „Evangelii gaudium”, 248). Tłem tego złożonego powiązania jest między innymi relacja asymetryczna: Żydzi, jako mniejszość często stawali w obliczu i zależeli od chrześcijańskiej większości. Ciemny i straszny cień Szoah nad Europą w okresie nazistowskim doprowadził Kościół do przemyślenia na nowo swej więzi z narodem żydowskim.

2. Podstawowy szacunek dla judaizmu wyrażony w „Nostra aetate” (art. 4), pozwolił jednak wspólnotom, które kiedyś postrzegały siebie wzajemnie ze sceptycyzmem, aby krok po kroku stały się na przestrzeni lat wiarygodnymi partnerami, a nawet dobrymi przyjaciółmi, zdolnymi do wspólnego łagodzenia kryzysów i pozytywnego negocjowania konfliktów. Dlatego czwarty art. „Nostra aetate” jest uznawany za solidny fundament dla poprawy relacji między katolikami a wyznawcami judaizmu.

3. Celem praktycznej realizacji „Nostra aetate” (art. 4), błogosławiony Papież Paweł VI 22 października 1974 roku ustanowił Komisję Stosunków Religijnych z Judaizmem, która, choć organizacyjnie połączona z Papieską Radą ds. Popierania Jedności Chrześcijan, jest niezależna operacyjnie i obarczona zadaniem asystowania i wspierania dialogu religijnego z judaizmem. Z perspektywy teologicznej również bardzo rozsądne jest powiązanie tej Komisji z Radą ds. Popierania Jedności Chrześcijan, ponieważ oddzielenie się Synagogi i Kościoła może być postrzegane jako pierwszy i najbardziej dalekosiężny rozłam wśród narodu wybranego.

4. W ciągu roku od swego założenia, Komisja Stolicy Apostolskiej opublikowała swój pierwszy dokument oficjalny, w dniu 1 grudnia 1974 r., pod tytułem „Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzania w życie deklaracji soborowej Nostra aetate art. 4”. Istotnym i nowym celem tego dokumentu jest zapoznanie się z judaizmem, tak jak on sam siebie określa, dając wyraz wielkiego szacunku jakim chrześcijaństwo darzy judaizm i podkreślając wielkie znaczenie dialogu z Żydami dla Kościoła katolickiego, jak stwierdzono w słowach dokumentu: „Na poziomie praktycznym, w szczególności, chrześcijanie powinni się starać lepiej rozpoznawać fundamentalne składniki religijnej tradycji judaizmu oraz dowiedzieć się w jakich zasadniczych rysach definiują sami siebie Żydzi w przeżywanej przez siebie religijnej” (preambuła). Wychodząc od świadectwa wiary Kościoła w Jezusa Chrystusa, dokument ten zastanawia się nad specyficzną naturą dialogu Kościoła z judaizmem. W tekście znajduje się odniesienie do żydowskich korzeni liturgii chrześcijańskiej, nakreślono nowe możliwości zbliżenia w dziedzinie nauczania, edukacji i szkolenia, a także poczyniono sugestie dotyczące wspólnych działań społecznych.

5. Jedenaście lat później, 24 czerwca 1985 roku, Komisja Stolicy Apostolskiej wydała drugi dokument zatytułowany „Uwagi na temat właściwego prezentowania Żydów i judaizmu w głoszeniu Słowa Bożego i katechezie Kościoła katolickiego”. Dokument ten ma silniejszą orientację teologicznoegzegetyczną, ponieważ zastanawia się nad relacją między Starym a Nowym Testamentem, opisuje żydowskie korzenie wiary chrześcijańskiej, objaśnia w jaki sposób „Żydzi” są przedstawiani w Nowym Testamencie, wskazuje na podobieństwa w liturgii, przede wszystkim w wielkich świętach roku kościelnego oraz pokrótce koncentruje się na relacji judaizmu i chrześcijaństwa w historii. W odniesieniu do „ziemi przodków” dokument podkreśla: „Chrześcijan zachęca się, by rozumieli tę więź religijną, która swymi korzeniami sięga tradycji biblijnej, choć nie powinni podejmować szczególnej interpretacji religijnej takiego związku…Co do istnienia państwa Izrael i jego wyborów politycznych, trzeba je widzieć w perspektywie, która nie jest sama w sobie religijna, lecz odwołuje się do ogólnych zasada prawa międzynarodowego”. Trwanie Izraela należy jednakże postrzegać jako „fakt historyczny i znak, który należy interpretować w ramach planu Bożego” (VI, 1).

6. Trzeci dokument Komisji Stosunków Religijnych z Judaizmem został przedstawiony opinii publicznej 16 marca 1998 r. Zajmuje się on Zagładą i nosi tytuł „Pamiętamy: Refleksje nad Szoah”. Tekst ten dostarcza surowego, ale ścisłego osądu bilansu dwóch tysięcy lat relacji pomiędzy Żydami a chrześcijanami i jest on niestety negatywny. Przypomina postawę chrześcijan wobec antysemityzmu narodowych socjalistów i koncentruje się na obowiązku chrześcijan, by pamiętać o ludzkiej katastrofie Szoah. W liście na początku tej deklaracji św. Jan Paweł II wyraża nadzieję, że dokument ten naprawdę „przyczyni się do uleczenia ran pozostałych po dawnych nieporozumieniach i krzywdach. Oby dopomógł on pamięci w odegraniu nieodzownej roli w procesie kształtowania przyszłości, w której nieopisane zło Szoah nigdy już nie stanie się możliwe”.

7. W serii dokumentów wydanych przez Stolicę Apostolską należy się odnieść do tekstu opublikowanego przez Papieską Komisję Biblijną 24 maja 2001 r., który wyraźnie zajmuje się dialogiem żydowsko-katolickim: „Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej”. Jest to najbardziej znaczący dokument egzegetyczny i teologiczny dialogu żydowsko-katolickiego i stanowi skarbnicę wspólnych kwestii, które mają swoje podstawy w Pismach judaizmu i chrześcijaństwa. Pismo Święte narodu żydowskiego jest w nim uważane za „podstawowy element Biblii chrześcijańskiej”, podstawowe tematy Pisma Świętego narodu żydowskiego są uważane za „fundamentalny składnik Biblii chrześcijańskiej”, dyskutowane są fundamentalne tematy Pisma Świętego narodu żydowskiego i ich recepcja w wierze w Chrystusa oraz szczegółowo studiowany jest sposób, w jaki Żydzi są przedstawiani w Nowym Testamencie.