Prawosławie: Konstantynopol i nie tylko

Pierwszy wśród równych

Nie wchodząc w dalsze rozważania historyczne, wspomnijmy jeszcze, że patriarcha Akacjusz (471-89) ok. 484 r. po raz pierwszy użył terminu "ekumeniczny", czyli powszechny, co wywołało sprzeciw zarówno współczesnego mu papieża Feliksa II (483-92), jak i wielu jego następców, m.in. Pelagiusza II (579-90) i Grzegorza Wielkiego (590-604). Należy przy tym pamiętać, że gdy Sobór Chalcedoński zaproponował tytuł "patriarcha universalis" Leonowi Wielkiemu |(440-61), ten odmówił przyjęcia go, czując się niegodnym takiej nazwy. Niemniej jednak od tamtego czasu każdy patriarcha Konstantynopola używa do dzisiaj tytułu "ekumeniczny" jako jedyny hierarcha w świecie chrześcijańskim.

Patriarchat przechodził różne, najczęściej bolesne i tragiczne koleje losu, zwłaszcza w 1453 r., kiedy to miasto, jak i całe Cesarstwo Wschodnie zdobyli Turcy. Mimo to zarówno sam urząd patriarchy, jak i jego pozycja w świecie prawosławnym zachowały się, chociaż na tronie patriarszym nieraz zasiadali ludzie niegodni, którzy jednak potrafili odpowiednio opłacić się sułtanowi (był to warunek uzyskania zgody władz tureckich na nominację). Pozycji tej nie były w stanie zachwiać ani wspomniane zdobycie Konstantynopola przez Turków, ani głoszona nieco później przez ruskiego mnicha i teologa Filoteusza w XVI w. teoria o "trzech Rzymach" (po upadku pierwszego i drugiego, czyli Konstantynopola, trzecim Rzymem została Moskwa, a czwartego już nie będzie, obrońcą zaś całego prawosławia jest car jako następca cesarzy bizantyńskich). Do dzisiaj patriarcha ekumeniczny, mimo niewielkiego obszaru, jaki zajmuje patriarchat - część dzielnicy Fanar w dzisiejszym Stambule - jest niekwestionowanym honorowym zwierzchnikiem całego prawosławia.

Na czym polega pierwszeństwo honorowe?

Patriarcha ekumeniczny reprezentuje światowe prawosławie w jego kontaktach z pozostałymi odłamami chrześcijaństwa i podejmuje - jeśli zachodzi taka konieczność - ważne decyzje w jego imieniu. Oczywiście każdorazowo dzieje się to za wiedzą i zgodą poszczególnych Kościołów autokefalicznych. Szczególnym przywilejem tego patriarchy jest również nadawanie autokefalii Kościołom lokalnym, które się o to ubiegają. Nawet jeśli niezależność tę nadają inne Kościoły, to mimo wszystko pożądana jest zgoda i aprobata Konstantynopola (przynajmniej milczący brak sprzeciwu) dla takiej decyzji, aby autokefalia zyskała powszechne uznanie.

Patriarcha pośredniczy też w sporach między poszczególnymi Kościołami prawosławnymi i koordynuje te ich działania, które dotyczą szerszego grona wierzących lub całego świata prawosławnego. Dotyczy to zwłaszcza zaangażowania w ruch ekumeniczny oraz jego dialogu z innymi wyznaniami i religiami.

To właśnie patriarcha Dimitrios I (1972-91) ogłosił 30 listopada 1979 r. z ramienia strony prawosławnej (Jan Paweł II uczynił to w imieniu Kościoła katolickiego) decyzję o oficjalnym rozpoczęciu dialogu teologicznego prawosławno-katolickiego, a także skład międzynarodowej komisji, która będzie go prowadziła. Jego poprzednik, Atenagoras I (1948-72) odwołał 7 grudnia 1965 r. ekskomunikę, rzuconą w 1054 r. na legatów papieskich, która zapoczątkowała wielki rozłam w chrześcijaństwie (ze strony katolickiej zdjął klątwę rzuconą na prawosławnych Paweł VI w tym samym dniu w Rzymie).

Zagrożenia dnia dzisiejszego

Również z inicjatywy patriarchy ekumenicznego rozpoczęto jeszcze w 1961 r. przygotowania do Świętego i Wielkiego Soboru Kościoła Prawosławnego (pierwszego takiego zgromadzenia od czasu wielkiego rozłamu z 1054 r. dla tej części chrześcijaństwa). Po wielu dziesięcioleciach przygotowań, ale i przerw w spotkaniach, w marcu br. Na naradzie w Stambule zwierzchnicy autokefalicznych Kościołów prawosławnych uzgodnili, że odbędzie się on na wiosnę 2016 r.

Poza tym imię patriarchy ekumenicznego jest zawsze wymieniane na pierwszym miejscu we wszelkich spisach lub podczas liturgii w cerkwiach na całym świecie (niezależnie od wymieniania innych hierarchów własnych czy zagranicznych).

Obecnie Patriarchatowi Ekumenicznemu Konstantynopola podlega kilka milionów wiernych na całym świecie, głównie emigrantów greckich, ale w samej Turcji, gdzie ma swoją siedzibę, jest ich nie więcej niż 5 tysięcy. W dodatku nasilające się tam w ostatnich latach tendencje islamizacyjne (podobnie zresztą jak w całym świecie muzułmańskim) zagrażają coraz bardziej nie tylko istnieniu Patriarchatu na tym terenie, ale w ogóle obecności chrześcijan w tym kraju, będącym jedną z kolebek tej religii. Mnożą się ataki w prasie i zamachy bombowe przeciw "pierwszemu wśród równych" w świecie prawosławnym, profanacje cmentarzy i świątyń chrześcijańskich, a nawet co jakiś czas rozlegają się żądania całkowitego usunięcia Patriarchatu z ziemi tureckiej.

Świadom tych zagrożeń Patriarchat nie ustaje w protestach zarówno u władz tureckich, jak i przed światową opinią publiczną, a jednocześnie powołał do życia w 1975 r. w Chambésy koło Genewy własny ośrodek informacyjno-kontaktowy, prowadzący działalność międzynarodową Patriarchatu. Uważa się powszechnie, że w razie groźby opuszczenia swego prastarego gniazda w Fanarze, tam właśnie, na ziemi szwajcarskiej Patriarchat założyłby nową siedzibę.