Koptyjski Kościół Ortodoksyjny

Rozkwit w cieniu gnostyków

Chrześcijaństwo musiało pojawić się w Egipcie bardzo wcześnie. Jego początki otacza jednak mgiełka tajemnicy. Wiadomo, że w Aleksandrii, największym mieście Egiptu i jednym z największych w imperium rzymskim, istniał, posługujący się greką, silny ośrodek myśli judaistycznej. Jest właściwie niemożliwe, by – zważywszy na bliskość Palestyny – pierwsi chrześcijanie nie pojawili się tam stosunkowo szybko. Tradycyjnie początki chrześcijaństwa w tym kraju wiązane są z misją św. Marka Ewangelisty, który za panowania cesarza Nerona miał przybyć do Aleksandrii i tam w 68 roku ponieść śmierć męczeńską. Jest to jednak tylko legenda, której prawdziwość trudno zweryfikować. W Egipcie przypuszczalnie powstały niektóre najstarsze pisma chrześcijan – List do Hebrajczyków, List Pseudo-Barnaby czy nawet – jak sądzą niektórzy - Ewangelia Mateusza. Wiadomo jednak, że Aleksandria w II wieku stała się miejscem działalności gnostyków. Bazylidesa z Antiochii czy początkowo także Walentyniana. Krążyła tam gnostycka Ewangelia Egipcjan czy podobna Ewangelia Hebrajczyków. Oddziaływanie gnostyków musiało być więc tam wyjątkowo silne, o czym świadczą także znalezione w Nag Hammadi gnostyckie rękopisy, czy głośna ostatnimi czasy Ewangelia Judasza. Początki chrześcijaństwa w Egipcie są więc dość niejasne i pogmatwane.

Z czasem Egipt stał się też ważnym ośrodkiem chrześcijańskiej ortodoksji. To w Aleksandrii powstała słynna szkoła katechetyczno-egzegetyczna, której wybitnymi przedstawicielami byli m. in Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Dionizy Aleksandryjski czy Dydym Ślepy. Początkowo mająca charakter bardziej prywatny, za czasów Orygenesa stała się oficjalną instytucją Kościoła Aleksandryjskiego. Była wówczas chrześcijańskim uniwersytetem, w którym trzymano się zasad wyższego nauczania hellenistycznego, dostosowując je jedynie do potrzeb chrześcijaństwa. Po pierwszym studium, gdzie główne miejsce zajmowała literatura i matematyka, przystępowano do studiowania filozofii, by dopiero na tej bazie przejść do właściwych studiów nad religią. Odwiedzało ją wiele światłych umysłów, przyczyniając się do rozwoju nauki chrześcijańskiej.

W Egipcie zrodził się także chrześcijański monastycyzm (słynni Ojcowie Pustyni). Traktując dosłownie wezwanie Jezusa do porzucenia wszystkiego co posiadają i oddania się na służbę Chrystusowi wielu ludzi udało się na pustynię, by wieść życie w ubogich wspólnotach, czy w samotności. Z Egiptu pochodzili św. Antoni, pierwszy chrześcijański mnich, i święty Pachomiusz, twórca pierwszej reguły zakonnej. To z tych wzorców czerpali później święty Bazyli i święty Benedykt, twórcy wielkich reguł zakonnych.

Aleksandria odegrała ważną rolę w pierwszym z wielkich sporów chrześcijaństwa. Biskupem tego miasta był Atanazy, główny obrońca ortodoksji przeciwko herezji Ariusza (potępionej na soborze w Nicei w 325 roku), kwestionującej bóstwo Chrystusa. Także podczas kolejnego sporu chrystologicznego, związanego z Nestoriuszem, Egipt opowiedział się za ortodoksją, a kluczową rolę w obradach soboru rozstrzygającego w tej sprawie (Efez 431) odegrał patriarcha aleksandryjski, święty Cyryl.