Konklawe – jak dokonywany jest wybór papieża

Proces wyboru Następcy św. Piotra ulegał zmianom na przestrzeni ponad 2000 lat dziejów Kościoła i jest owocem doświadczeń historycznych. Pragnie zapewnić całkowitą wolność, ale także posłuszeństwo dokonujących wyboru kardynałów Duchowi Świętemu, kierującemu Kościołem. Prezentujemy szczegóły procedury  wyboru 267. następcy św. Piotra na rozpoczynającym się jutro konklawe.
W czasach prześladowań i ingerencji władz świeckich

Niewiele wiadomo o procesie wyboru papieża przed 1059 r. Zgodnie z tradycją i najstarszymi źródłami rzymskimi na ten temat, pochodzącymi z V wieku, pierwszy biskup Rzymu, apostoł Piotr, wybrał swoich następców, papieży Linusa, Anakleta i Klemensa. Wybór biskupa Rzymu był następnie przeprowadzany przez członków ἐκκλησία / ekklēsía, zgromadzenia wiernych (duchowieństwo i lud miasta, oraz biskupów podmiejskich). Począwszy od V wieku organ wyborczy był ograniczony do wielkich dostojników świeckich i duchownych, ale w miarę jak władza doczesna przejmowała władzę duchową, nominacja papieża podlegała zatwierdzeniu przez monarchów (cesarza rzymskiego, następnie cesarzy bizantyjskich, a nawet królów barbarzyńskich), którzy sankcjonowali wynik głosowania po jego zakończeniu. Sobór Laterański w 769 r. wyeliminował wybór świeckich na papieża i wymagał, aby wybrana osoba była kapłanem lub diakonem, chociaż nie zapobiegło to tradycyjnej ingerencji cesarzy.

13 kwietnia 1059 r. papież Mikołaj II, w celu uniknięcia takiej ingerencji, ogłosił bullę papieską „In nomine Domini”, dekretując, że papież będzie odtąd wybierany wyłącznie przez kardynałów-biskupów, że cesarskie zatwierdzenie zostanie zniesione, a jego wybór będzie oznaczał początek jego pontyfikatu. W 1179 r. dekret Aleksandra III na Soborze Laterańskim III rozszerzył tę prerogatywę na wszystkich kardynałów, którzy wybierali papieża większością dwóch trzecich głosów.

Od średniowiecza metody konklawe ewoluowały pod rządami różnych papieży, a kanon 24 Soboru Laterańskiego IV z 1215 r. przewidywał trzy rodzaje wyborów: przez „natchnienie” lub aklamację (kardynałowie, bez konsultacji, spontanicznie ogłaszają papieżem jednego ze swego grona), przez „kompromis” (gdy wybór się opóźnia, kardynałowie delegują komisji arbitrów – składającej się najczęściej z trzech kardynałów – zadanie wskazania kandydata i zobowiązują się na niego głosować) oraz przez „tajne głosowanie”.

Bulla „Ubi periculum”, ogłoszona przez papieża Grzegorza X na Soborze Lyońskim II w dniu 7 lipca 1274 r., ustanowiła konklawe jako metodę wyboru papieża. Środek ten został podjęty po burzliwej elekcji Grzegorza X w 1271 r., która trwała prawie trzy lata i odbyła się w Viterbo. Po dwóch latach i dziewięciu miesiącach władze zamknęły kardynałów w miejscu obrad i zagroziły im zmniejszeniem racji żywnościowych, aby zmusić ich do dokonania wyboru. W końcu kardynałowie przekazali decyzję sześcioosobowej komisji, co doprowadziło do wyboru w drodze „kompromisu”. Aby uniknąć dalszych długich wyborów, Grzegorz X postanowił zachować zasadę obrad zamkniętych. Dodał nowe ograniczenia: po pięciu dniach konklawe kardynałowie zostali ograniczeni do chleba, wina i wody i musieli mieszkać wspólnie w pokoju – co wywołało oburzenie wśród kardynałów. Środki te zostały następnie zmodyfikowane.

Konklawe ze stycznia 1276 r., które osadziło na tronie Piotrowym papieża Innocentego V, było pierwszą elekcją, w której użyto terminu „konklawe”, ze względu na okoliczności, w jakich się odbyło. W lipcu 1276 r. Jan XXI zawiesił środki Grzegorza X i wznowiono długi wakans na stolicy Piotrowej, dopóki Bonifacy VIII nie przywrócił „Ubi periculum”. Od tego czasu wszystkie wybory papieskie odbywały się na konklawe.

W 1492 r. pierwsze konklawe odbyło się w Kaplicy Sykstyńskiej (co doprowadziło do wyboru Aleksandra VI), w której od tego czasu odbyło się ich 26 spośród 51. Obecne będzie 27.

W 1621 r., za pontyfikatu Grzegorza XV, zostało ostatecznie wprowadzone tajne głosowanie, potwierdzono odosobnienie kardynałów-elektorów i większość dwóch trzecich głosów konieczną do wyboru papieża.

Do czasu wydania przez Piusa X konstytucji apostolskiej „Commissum nobis” z 20 stycznia 1904 r. regularnie było wykorzystywane przez Francję, Hiszpanię i Austrię, prawo ekskluzywy – umożliwiające zawetowanie wyniku konklawe. W tej samej konstytucji Pius X wymagał, aby wybory były tajne, a kardynałowie milczeli o ich okolicznościach pod groźbą ekskomuniki.

Czasy współczesne: ograniczenie wieku i nacisk na tajność

Przed rozpoczęciem konklawe, kardynałowie są wzywani do dyskusji na temat przyszłości Kościoła na kongregacjach generalnych, aby przygotować się do wyboru nowego papieża.

Poranek pierwszego dnia konklawe zarezerwowany jest na celebrację Mszy św. wotywnej „Pro eligendo Papa” („O wybór papieża”) w Bazylice św. Piotra, po której kardynałowie udają się w procesji do Kaplicy Sykstyńskiej. Popołudnie jest poświęcone na rozpoczęcie konklawe, losowanie dziewięciu kardynałów (trzech skrutatorów, trzech infirmarii do zbierania głosów chorych kardynałów i trzech rewizorów do sprawdzania kart do głosowania), a następnie odbywa się pierwsze głosowanie, które może zostać przełożone na następny dzień.

Od 1975 r. w konklawe z głosem czynnym mogą uczestniczyć tylko kardynałowie poniżej 80. roku życia, a liczba kardynałów-elektorów została ograniczona do stu dwudziestu.  Jeśli, tak jak obecnie dziekan i wicedziekan Kolegium Kardynalskiego mają więcej niż 80 lat, przewodniczy mu najstarszy nominacją kardynał-biskup. Obecnie jest nim sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, kard. Pietro Parolin. Od 1996 roku kardynałowie mieszkają w Domu Świętej Marty. Od 2005 roku, oprócz białego dymu, który ma wskazywać, że został pomyślnie dokonany wybór nowego papieża, biją też dzwony Bazyliki św. Piotra, aby wyraźniej wskazać ten fakt.

22 lutego 1996 r. Jan Paweł II ogłosił konstytucję apostolską „Universi Dominici Gregis” o wakacie na Stolicy Apostolskiej i wyborze Biskupa Rzymu. Określiła ona procedury konklawe, które wybrało Benedykta XVI i pozostaje w mocy do dnia dzisiejszego. W jej artykule 75. Jan Paweł II przewidział, że jeśli po 30 głosowaniach wybory nadal nie zostaną zakończone, ważny wybór papieża może zostać dokonany jedynie większością bezwzględną (połowa głosów plus jeden), a nie większością dwóch trzecich głosów, która była wymagana wcześniej.

Benedykt XVI, na mocy motu proprio „De Aliquibus Mutationibus” z 11 czerwca 2007 r. i motu proprio „Normas Nonnullas” z 22 lutego 2013 r., wprowadził pewne zmiany do konstytucji z 1996 r.: jedna z nich stanowi, że większość głosów przy wyborze papieża musi być równa dwóm trzecim głosujących kardynałów we wszystkich głosowaniach. Począwszy od 34. głosowania (lub 35., jeśli głosowanie odbyło się również w dniu otwarcia konklawe), należy przeprowadzić wybór jedynie między dwoma kandydatami, którzy uzyskali większość głosów w ostatnim głosowaniu: wybór zawsze odbywa się większością co najmniej dwóch trzecich kardynałów z głosem czynnym, z którego należy wykluczyć dwóch kardynałów na których się głosuje. Jednak taka ewentualność nigdy się nie zmaterializowała, ponieważ konklawe z 2005 r. (jedyne przeprowadzone zgodnie z oryginalną konstytucją Jana Pawła II) doprowadziło do wyboru papieża już w czwartym głosowaniu.

Przez cały czas trwania konklawe obowiązuje absolutna tajemnica: kardynałom i wszystkim osobom pomagającym zabrania się ujawniania w jakikolwiek sposób wszelkich informacji dotyczących wyborów, rozmawiania z osobami spoza konklawe lub komunikowania się w jakikolwiek sposób. Ponadto kardynałowie-elektorzy nie mogą korzystać z telewizji ani czytać gazet. Naruszenie nawet najmniejszej tajemnicy przez personel dopuszczony do wykonywania obowiązków podczas konklawe jest bardzo poważnym wykroczeniem, karanym ekskomuniką latae sententiae (mocą samego czynu). Kardynałowie są również zobowiązani, graviter onerata ipsorum conscientia (poważnie obciążając ich sumienie), do zachowania w tajemnicy wszelkich informacji dotyczących konklawe na zawsze, nawet po jego zakończeniu.

Zauważając, że postęp technologiczny w dziedzinie telekomunikacji naraża tajemnicę konklawe na nowe możliwe naruszenia, „Universi Dominici Gregis” wyraźnie zabrania ingerencji gazet, radia i telewizji. Podczas konklawe w 2005 r., w fazie przygotowawczej, wprowadzono zaawansowaną technologię wykrywania obecności urządzeń podsłuchowych w pomieszczeniach konklawe.

Również od 2005 r., w związku z koniecznością przemieszczania się kardynałów z Domu Świętej Marty do Kaplicy Sykstyńskiej, aby wziąć udział w głosowaniu (a tym samym bycia eskortowanymi z powrotem do swoich kwater po zakończeniu sesji), konstytucja św. Jana Pawła II wprowadziła środki zapobiegające wszelkim próbom zbliżenia się do głosujących podczas drogi.

Od kiedy konstytucja „Universi Dominici Gregis” zniosła wcześniej obowiązujące, ale bardzo rzadkie formy wyboru znane jako per acclamationem seu inspirationem (jednomyślna zgoda z natchnienia Ducha Świętego) i per compromissum (kardynałowie elektorzy powierzają zadanie wyboru papieża wybranemu komitetowi wybranemu spośród samych kardynałów) jedyną dozwoloną formą wyboru papieża jest per scrutinium, to jest przez głosowanie. Aby wybór był ważny, wymagane są dwie trzecie głosów, liczone na podstawie liczby obecnych elektorów. W przypadku, gdy liczby tej nie da się podzielić przez trzy, konieczne jest uzyskanie dodatkowego głosu. Przy obecnym konklawe, podczas którego głosować będzie prawdopodobnie 133 kardynałów,  wiekszość dwóch trzecich wyniesie 89 głosów.ę

Tryb głosowania

Głosowanie odbywa się niezwłocznie po wyjaśnieniu ostatnich możliwych wątpliwości dotyczących głosowania. Jeśli wybory rozpoczną się po południu pierwszego dnia konklawe, odbędzie się tylko jedno głosowanie. W kolejnych dniach odbędą się dwa głosowania rano i dwa po południu, aż do wyboru nowego papieża.

Po zakończeniu głosowania następuje liczenie głosów. Pierwszy skrutator potrząsa kartami do głosowania w urnie, aby je wymieszać, podczas gdy ostatni skrutator liczy je pojedynczo, umieszczając je w innej, mniejszej, pustej urnie. Jeśli liczba nie odpowiadała liczbie kardynałów-elektorów, karty do głosowania należy natychmiast spalić, bez liczenia.

Jeśli kandydat otrzyma liczbę głosów równą lub większą niż dwie trzecie całkowitej liczby głosujących, wybór tego kandydata na papieża jest kanonicznie ważny. Ostatni z kardynałów diakonów przywołuje mistrza celebracji liturgicznych i sekretarza Kolegium Kardynalskiego. Dziekan (wicedziekan lub pierwszy z kardynałów-biskupów) zwraca się do wybranego i pyta go:  „Czy przyjmujesz swój kanoniczny wybór na Papieża?”, a po udzieleniu odpowiedzi twierdzącej (wyrażenie akceptacji nie jest sformalizowane i pozostaje w gestii wybranego), pyta: „Jak chcesz być nazywany?”. Nowy papież odpowiada: „Będę nazywany […]”.  po czym następuje imię i jego numer (który jest pomijany, jeśli imię nie ma precedensu), oba w mianowniku. Po akceptacji karty do głosowania są spalane, dzięki czemu z komina widocznego z Placu św. Piotra wydobywa się biały dym.

„Ordo rituum conclavis” przewiduje, że jeśli wybrany nie jest biskupem, jest on natychmiast konsekrowany; to samo „Ordo” reguluje procedury, których należy przestrzegać, jeśli wybrany przebywa poza konklawe.

Po proklamacji nowo wybrany papież udaje się do „Pokoju Łez”, czyli zakrystii Kaplicy Sykstyńskiej, aby po raz pierwszy założyć białą sutannę i szaty liturgiczne (zazwyczaj togę chórową i stułę), w których pojawi się publicznie z Loggii Błogosławieństw Bazyliki św. Piotra. Nazwa tego miejsca wywodzi się z faktu, że podobno w tym pomieszczeniu nowy papież wybucha łzami ze wzruszenia i ciężaru odpowiedzialności roli, do której został powołany.

Tradycyjnie w zakrystii układa się trzy różne rozmiary szat papieskich, tak aby przynajmniej jeden komplet mógł z grubsza pasować do rozmiaru nowo wybranego. Słynna w tym względzie jest historia Jana XXIII, papieża, który był niskiego wzrostu i miał szczególnie krzepką sylwetkę: aby dopasować szaty do jego osoby, w większych rozmiarach trzeba było wykonać duże nacięcia w materiale i włożyć agrafki.

Po ubraniu się w szaty papieskie nowo wybrany papież wraca do Kaplicy Sykstyńskiej i zasiada przy katedrze. Kardynał dziekan zaprasza nowego papieża, „wybranego na Stolicę Piotra”, do ponownego odczytania fragmentu Ewangelii Mateusza, w którym Chrystus obiecał Piotrowi i jego następcom prymat posługi apostolskiej.

Po odczytaniu Ewangelii i modlitwie za nowego papieża, kardynałowie podchodzą do nowego Papieża, aby złożyć mu akt hołdu i posłuszeństwa. Na koniec śpiewany jest hymn „Te Deum”. W tym momencie konklawe oficjalnie się kończy.
Ogłoszenie wyboru

Ogłoszenie wyboru nowego papieża jest zadaniem kardynała protodiakona (pierwszego z kardynałów-diakonów). Pojawia się on na centralnej loggii Bazyliki Świętego Piotra i wypowiada słowa:  „Habemus papam”. Zaraz potem, na tej samej loggii, po raz pierwszy poprzedzony krzyżem procesyjnym pojawia się publicznie i udziela uroczystego błogosławieństwa Urbi et Orbi nowy papież.

Do czasu wyboru papieża Jana Pawła II nie było zwyczaju, aby nowy papież przemawiał do tłumu zgromadzonego na Placu Świętego Piotra przed błogosławieństwem; papież Jan Paweł I chciał już przemówić na placu, ale mistrz ceremonii odmówił mu, wskazując, że nie jest to przewidziane przez ceremonię lub tradycję.

Kardynałowie-elektorzy

Obecnie w skład Kolegium Kardynalskiego wchodzi 135 kardynałów-elektorów (poniżej 80. roku życia i bez kard. Angelo Becciu, który nie będzie brał udziału w konklawe z powodu rezygnacji z uprawień kardynalskich) oraz 117 kardynałów pozbawionych tego prawa z racji przekroczenia 80. roku życia.

Ponieważ 2 kardynałów (John Njue z Kenii i Antonio Cañizares Llovera z Hiszpanii) zapowiedziało, że ze względów zdrowotnych nie weźmie udziału w konklawe, faktycznie uczestniczyć w nim będzie 133 kardynałów-elektorów z 70 państw świata. Św. Jan Paweł II mianował 5 (4 proc.) spośród nich, Benedykt XVI 20 (15 proc.), zaś Franciszek 108 (81 proc.).

Wśród nich:

• 59 kardynałów-elektorów pochodzi z Europy (w tym 19 z Włoch, 6 z Francji, 5 z Hiszpanii, po 4 Polski i Portugalii, po 3 z Niemiec i Wielkiej Brytanii, 2 ze Szwajcarii),
• 16 z Ameryki Północnej (10 z USA, 4 z Kanady, 2 z Meksyku),
• 4 z Ameryki Środkowej,
• 17 z Ameryki Południowej (w tym 7 z Brazylii, 4 z Argentyny),
• 20 z Azji (w tym 4 z Indii, 3 z Filipin, 2 z Japonii),
• 15 z Afryki (w tym 2 z Wybrzeża Kości Słoniowej),
• 3 z Oceanii.

Z Polski w gronie kardynałów-elektorów znajdują się: archiprezbiter bazyliki Santa Maria Maggiore, kard. Stanisław Ryłko (ur. 4 lipca 1945 r.); emerytowany metropolita warszawski kard. Kazimierz Nycz (ur. 1 lutego 1950 r.); papieski jałmużnik kard. Konrad Krajewski (ur. 25 listopada 1963) oraz metropolita łódzki kard. Grzegorz Ryś (ur. 9 lutego 1964 r.).