Konklawe – wybór papieża "pod kluczem"

Kardynałowie

Instytucja kardynalatu w Kościele zachodnim (na Wschodzie jest ona nieznana) sięga mniej więcej IV w. i początkowo ograniczała się tylko do duchowieństwa Wiecznego Miasta. Byli to kapłani i diakoni z najbliższego otoczenia papieża, zwani „cardinales”, czyli głównymi. Z czasem zaczęto określać tym łacińskim słowem biskupów niektórych ważniejszych miast poza Rzymem, w Italii i poza nią, np. Mediolanu, Neapolu, Kolonii, Trewiru, Santiago de Compostela itp. Dawny podział na kardynałów wywodzących się z szeregów biskupów, księży (prezbiterów) i diakonów pozostał do dziś w postaci trzech kategorii kardynałów z tymi właśnie dodatkami.

Od mniej więcej 1150 istnieje Kolegium Kardynalskie, którego honorowym przewodniczącym, czyli dziekanem, jest każdorazowy kardynał-biskup podrzymskiej Ostii (od 25 stycznia 2020 jest nim kard. Giovanni Battista Re). Od połowy XI w. tylko kardynałowie mają prawo wybierać kolejnych papieży. W ciągu wieków zmieniała się liczba i rozszerzał się skład narodowy członków Kolegium: od kilkunastu i tylko Włochów do ponad 250 obecnie z ponad 70 krajów świata.

6 grudnia 1058 po raz pierwszy papieża (Mikołaja II) wybrali tylko kardynałowie-biskupi, a pierwsza elekcja z udziałem wszystkich trzech grup: biskupów, prezbiterow i diakonów, odbyła się 14 lutego 1130, gdy wybrano Innocentego II. Ostatecznie zatwierdził tę zasadę w 1179 Sobór Laterański III (potwierdził to Aleksander III). Ustalono wówczas, że dla ważnego wyboru biskupa Rzymu potrzebna jest większość 2/3 głosów, a aby zapobiec zbytniemu przeciąganiu się obrad, od 9. dnia głosowania elektorom miano zmniejszać ilość i jakość dostarczanego pożywienia, ograniczając je do chleba, wody i wina.

Konklawe

W ścisłym znaczeniu termin ten oznacza zarówno zamknięte miejsce, w którym zbierają się kardynałowie dla wyboru nowego papieża, jak i ich zgromadzenie. Samo to słowo wprowadził do obiegu prawnego i kościelnego Grzegorz X (1271-76) konstytucją „Ubi periculum” z 7 VII 1274, dla określenia zgromadzenia elektorów zamkniętych w celu wyboru „pod kluczem” (cum clave).

Prapoczątki tej instytucji sięgają pierwszej połowy XIII w. Gdy 22 VIII 1241 zmarł Grzegorz IX, Kolegium Kardynalskie liczyło 12 członków, w dodatku dwóch uwięzionych przez niemieckiego cesarza Fryderyka II, wywierającego też naciski na pozostałych. Oznaczało to w praktyce niemożność uzyskania wymaganych 2/3 głosów. Wybory przedłużały się, toteż po kilku tygodniach całkowitego impasu w tej sprawie, władze Rzymu wywarły szczególną presję na kardynałów. Zamknięto ich w południowo-wschodnim skrzydle Palatynu, gdzie mogli kontaktować się tylko między sobą. A gdy i to nie pomogło, zagrożono użyciem wojska i pod takim naciskiem 25 X 1241 (a więc po 2 miesiącach) wybrano Celestyna IV, który jednak zmarł już 10 XI. Jego następcę – Innocentego IV wybrano dopiero 25 VI 1243, czyli po ponad 2,5 roku.

Przełom nastąpił po śmierci 29 XI 1268 Klemensa IV. Ponieważ zmarł on w Viterbo, to tam udali się ze swymi dworami kandydaci na jego następcę. Początkowo było ich 20, a chociaż później liczba ta zmalała do 16, to i tak trudno im było osiągnąć zgodę, gdyż byli głęboko podzieleni na stronnictwa: profrancuskie i proniemieckie (włoskie); co jednak nie psuło im zbytnio humorów, przebywali bowiem w mieście na koszt jego mieszkańców. W trakcie „sede vacante”, czyli braku papieża, zmarło dalszych trzech kardynałów, a jeden – stary i schorowany Enrico Bartolomei de Susa, zresztą dziekan Kolegium – zrzekł się swych praw elektorskich. Doprowadzeni niemal do ruiny mieszkańcy Viterbo, użyli drastycznych środków: zamurowali drzwi do pałacu, w którym obradowali kardynałowie i zaczęli im podawać przez dach bardzo skromne pożywienie.