Papież o rozkwicie teologii łacińskiej w XII wieku

Teologia scholastyczna natomiast – jak mówiłem – uprawiana była w scholae, powstałych przy wielkich katedrach tamtych czasów, w celu przygotowania duchowieństwa, bądź wokół nauczyciela teologii i jego uczniów, by kształcić profesjonalistów kultury w okresie, w którym coraz bardziej ceniono wiedzę. W metodologii scholastyków centralne miejsce zajmowała quaestio, to znaczy problem, jaki nasuwał się czytelnikowi, gdy przyjmował słowa Pisma i Tradycji. W obliczu problemu, jakie stawiają te miarodajne teksty, pojawiają się pytania i rodzi się dyskusja między nauczycielem a uczniami. W debacie tej pojawiają się argumenty z jednej strony autorytetu, z drugiej rozumu i debata rozwija się w kierunku znalezienia na końcu syntezy między autorytetem a rozumem, aby osiągnąć jak najgłębsze zrozumienie Słowa Bożego. Na ten temat św. Bonawentura powiada, że teologia jest „per additionem” (por. Commentaria in quatuor libros sententiarum, I, proem., q. 1, concl.), to znaczy teologia dodaje wymiar rozumu do słowa Bożego i w ten sposób tworzy wiarę głębszą, bardziej osobistą, a więc również bardziej konkretną w życiu człowieka. Pod tym względem znajdowano różne rozwiązania i dochodzono do wniosków, które zaczynały tworzyć system teologii. Organizacja quaestiones prowadziła do tworzenia coraz rozleglejszych syntez, to znaczy powstawały rozmaite quaestiones z wynikającymi z nich odpowiedziami, tworząc w ten sposób syntezę, tak zwane summae, które były w istocie obszernymi traktatami teologiczno-dogmatycznymi, zrodzonymi w zderzeniu ludzkiego rozumu ze słowem Bożym. Teologia scholastyczna miała na celu ukazanie jedności i harmonii chrześcijańskiego Objawienia przy użyciu metody nazywanej właśnie „scholastyczną”, czyli szkolną, która żywi zaufanie do ludzkiego rozumu: gramatyka i filologia są na usługach wiedzy teologicznej, ale bardziej jeszcze jest nią logika, to znaczy ta dyscyplina, która bada „funkcjonowanie” ludzkiego rozumowania, tak aby ukazać oczywistość prawdy określonego twierdzenia. I dziś jeszcze, czytając summy scholastyczne, jest się pod wrażeniem porządku, jasności, logicznego związku argumentów i głębi niektórych intuicji. W języku technicznym każdemu słowu przypisane jest dokładne znaczenie a wiara i zrozumienie na stałe wzajemnie się wyjaśniają.

Drodzy bracia i siostry, odpowiadając na wezwanie zawarte w Pierwszym Liście Piotra, teologia scholastyczna pobudza nas, abyśmy byli zawsze gotowi do uzasadnienia wobec każdego, kto nas o to pyta, nadziei, która jest w nas (por. 3, 15). Aby odczuwać te pytania jako własne i w ten sposób być również zdolnym do udzielenia odpowiedzi. Przypomina nam, że między rozumem a wiarą istnieje naturalna przyjaźń, oparta na samym porządku stworzenia. Sługa Boży Jan Paweł II, we wstępie do encykliki „Fides et ratio” pisze: „Wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”. Wiara otwarta jest na wysiłek rozumu, aby zrozumieć; rozum z kolei uznaje, że wiara go nie upokarza, ale raczej podnosi go ku wznioślejszym i szerszym horyzontom. Występuje tu odwieczna nauka teologii monastycznej. Wiara i rozum we wzajemnym dialogu drżą z radości, gdy razem ożywiane są poszukiwaniem głębokiej jedności z Bogiem. Kiedy miłość ożywia modlitewny wymiar teologii, wiedza, zdobyta przez rozum, poszerza się. Prawda poszukiwana jest z pokorą, przyjmowana ze zdumieniem i wdzięcznością; krótko mówiąc poznanie rozrasta się tylko wtedy, gdy miłuje prawdę. Miłość staje się inteligencją, a teologia prawdziwą mądrością serca, która prowadzi i wspiera wiarę i życie wierzących. Módlmy się zatem, aby droga poznania i pogłębienia Tajemnic Bożych zawsze była oświetlana przez Bożą miłość.