75 lat temu wybrano Piusa XII

Przed 75 laty – 2 marca 1939, dokładnie w dniu swoich 63. urodzin – ówczesny sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej kard. Eugenio Pacelli został wybrany na papieża i przyjął imię Pius XII. Konklawe w Kaplicy Sykstyńskiej odbywało się w dniach 1-2 marca i zakończyło się po trzech głosowaniach. Wybór, dokonany przez 63 kardynałów (nie było wtedy ograniczeń wiekowych), ogłosił tłumom zebranym na placu św. Piotra kardynał protodiakon Camillo Caccia Dominioni.

Z informacji, jakie po pewnym czasie przedostały się do ówczesnych środków przekazu, wynika, że w pierwszym głosowaniu kard. Pacelli otrzymał 35 głosów, w drugim – ok. 40 i w trzecim – 48, a więc o 6 więcej, niż wynosiła wymagana większość. Było to najkrótsze konklawe w XX wieku.

Ówczesny sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej był zresztą „pewniakiem”, gdyż wskazał go jako swego następcę jego poprzednik Pius XI, nie przesądzając jednak przyszłego głosowania. Potwierdza to pośrednio pewna anegdota z tamtego okresu – gdy kardynałowie udawali się procesjonalnie z Sali Klementyńskiej Pałacu Apostolskiego do Kaplicy Sykstyńskiej na konklawe przyszły papież potknął się i upadł. Jeden z idących obok purpuratów, pomagając mu podnieść się, miał powiedzieć: „Oto Następca Chrystusa... na ziemi”.

Wybór kard. Pacellego oznaczał kilka swego rodzaju „premier” w dotychczasowej praktyce konklawe. Był on mianowicie pierwszym sekretarzem stanu wybranym na najwyższy urząd w Kościele od czasu Giulio Rospigliosiego – papieża Klemensa IX (1667-1669), pierwszym kamerlingiem od czasu Vincenzo G. Pecciego – Leona XIII (1878-1903), pierwszym kurialistą od czasu Bartolomeo A. Cappellariego – Grzegorza XVI (1831-1846) i wreszcie pierwszym rzymianinem na tronie papieskim od Emilio Altieriego – Klemensa X (1670-1676).

Był też pierwszym biskupem Rzymu, który wcześniej odwiedził Stany Zjednoczone – w październiku 1936 był wizytatorem apostolskim 12 prowincji kościelnych w tym kraju. Zadzierzgnięte tam wówczas znajomości i przyjaźnie zaowocowały później m.in. znacznym rozszerzeniem obecności hierarchów amerykańskich w Kolegium Kardynalskim (na dwóch konsystorzach mianował łącznie 5 purpuratów z tego kraju).

Pius XII urodził się 2 marca 1876 w Rzymie jako syn Filippo Pacellego i Virginii z d. Graziosi. Na chrzcie otrzymał imiona Eugenio Maria Giuseppe. Jego rodzina była od dawna blisko związana z Kurią Rzymską, gdyż jego ojciec był przez szereg lat dziekanem adwokatów konsystorialnych, a brat Francesco był doradcą prawnym Stolicy Apostolskiej i członkiem Komisji Watykańskiej, która przygotowywała ostateczną wersję Układów Laterańskich (w 1929).

Święcenia kapłańskie przyszły papież przyjął 2 sierpnia 1899, po czym od razu rozpoczął pracę w służbie dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej. Pracował w ówczesnej Kongregacji Nadzwyczajnych Spraw Kościelnych (poprzedniczce dzisiejszego Sekretariatu Stanu), której w latach 1914-17 był sekretarzem, następnie był nuncjuszem apostolskim w Bawarii (1917-1920) i w Niemczech (1920-1929).

Mianowany arcybiskupem tytularnym 20 kwietnia 1917, przyjął sakrę 13 maja tegoż roku – w dniu 1. objawienia Matki Bożej Fatimskiej, której był później wielkim czcicielem. Na konsystorzu 16 grudnia 1929 Pius XI włączył go w skład Kolegium Kardynalskiego, a 9 lutego 1930 mianował go swoim sekretarzem stanu. 1 kwietnia 1935 kard. Pacelli został jeszcze dodatkowo kamerlingiem Świętego Kościoła Rzymskiego. 2 marca 1939 objął najwyższy urząd w Kościele katolickim.

Jego pontyfikat przypadł na bardzo trudny okres w dziejach Kościoła i świata – II wojnę światową, a następnie zimną wojnę między Wschodem a Zachodem. Pius XII, wychowany w duchu cywilizacji chrześcijańskiej, przede wszystkim katolickiej, był świadkiem jej upadku w wielu częściach świata wskutek pojawienia się ideologii totalitarnych, które m.in. doprowadziły do najstraszniejszych wojen w dziejach ludzkości i do wielkich prześladowań Kościoła na rozległych obszarach.

Na jego rządach cieniem położyło się jego milczenie na temat okrucieństw wojennych, zwłaszcza przypisywany mu przez Żydów, ale dopiero począwszy od lat sześćdziesiątych, a więc już po jego śmierci, brak stanowczej reakcji w obliczu Holokaustu. Chociaż sprawy te wielokrotnie wyjaśniała i prostowała Stolica Apostolska, środowiska żydowskie i lewicowe nadal je wysuwają.

Ale Pius XII miał też wiele osiągnięć na swym koncie. Za jego pontyfikatu znacznie rozszerzyła się działalność międzynarodowa i dyplomatyczna Stolicy Apostolskiej, wzrosła liczba państw, które nawiązały z nią stosunki dyplomatyczne. Jako czciciel i propagator kultu maryjnego i orędzia fatimskiego 31 października 1942, w pełni działań wojennych, powierzył ludzkość Niepokalanemu Sercu Maryi, którego święto wyznaczył na 22 października. 1 listopada 1950 ogłosił dogmat o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny; na mocy encykliki „Ad Caeli Reginam” z 11 października 1954 ustanowił uroczystość Maryi Królowej, a cały ten rok był Rokiem Maryjnym.

Pius XII na dwóch konsystorzach (18 II 1946 i 12 I 1953) kreował łącznie 56 kardynałów, w tym dwóch Polaków: Adama Stefana Sapiehę i Stefana Wyszyńskiego. Mianował ponadto 42 biskupów polskich – pierwszym z nich był późniejszy męczennik bł. Michał Kozal (1893-1943), mianowany już 10 czerwca 1939, ostatnim – bp Michał Blecharczyk (1908-65), 6 lipca 1958. Dwa dni wcześniej – 4 lipca 1958 papież mianował trzech innych biskupów dla Kościoła w Polsce, w tym Karola Wojtyłę.

Papież Pacelli zmarł po krótkiej chorobie w swej letniej rezydencji w Castel Gandolfo 9 października 1958. 18 listopada 1965, w czasie ostatniej sesji Soboru Watykańskiego II, Paweł VI ogłosił oficjalnie rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego Piusa XII (wraz z Janem XXIII). Proces posuwał się wolno, gdyż papież w ciągu swego długiego pontyfikatu pozostawił po sobie obszerną spuściznę (m.in. 43 encykliki), ostatecznie jednak 19 grudnia 2009 Benedykt XVI podpisał dekret o heroiczności cnót sługi Bożego.