O patriarchacie ekumenicznym Konstantynopola

Odnowa eklezjologii prawosławnej

Odnowa eklezjologii prawosławnej w XX wieku, najpierw w diasporze pochodzenia rosyjskiego, wraz z Jerzym Florowskim, Mikołajem Afanasjewem i Johnem Meyendorffem, następnie teologia grecka z Nikosem Nissiotisem i Jeanem Zizoulasem, umożliwiła nową interpretację prymatu. Jej dokonania można streścić w następujący sposób:

• Każdy Kościół lokalny (w dosłownym znaczeniu tego terminu) jest wspólnotą eucharystyczną w komunii ze wszystkimi innymi wspólnotami, komunii, która, jak już powiedzieliśmy, organizuje się wokół „ośrodków porozumienia". Ta ciągła soborowość Kościołów wyraża się w zjawisku „recepcji". Niektóre Kościoły cieszą się istotniejszym autorytetem moralnym, a więc mają większą zdolność recepcji. Są to albo stolice założone przez apostołów, albo miasta, które odegrały znaczącą rolę polityczną, kulturalną, a nawet symboliczną. Te „ośrodki porozumienia" w Kościele starożytnym stanowiły żywą i złożoną hierarchię, sięgającą od regionu aż po Kościółpowszechny poprzez naród i strefę cywilizacyjną. Autokefalia wkomponowana jest w ten splot różnorakich wzajemnych zależności. Kościół narodowy jest więc tylko jedną z przypadkowych form, która, zamiast przekształcać się w absolutny autokefalizm, powinna być zrelatywizowana.
• Prymat albo „pierwszeństwo" powszechne jest więc zasadniczo posługą komunii Kościołów. Prymatem honorowym, można by rzec, pod warunkiem, że uściśli się, iż honor implikuje odpowiedzialność i rzeczywiste przywileje. W Kościele prawosławnym prymat przypada w udziale Kościołowi Konstantynopola z uwagi na jego dyspozycje kanoniczne i długie doświadczenie historyczne. Po przywróceniu jedności wiary prymat ten ponownie przypadnie Kościołowi Rzymu z pierwszego tysiąclecia, Kościołowi zgodnemu ze wzorcem, lecz całkowicie odnowionemu.

Wraz z teologami bizantyjskimi oraz niezliczonymi świadectwami wschodnimi z pierwszego tysiąclecia należy uznać posługę Piotrową w Kościele powszechnym, przez analogię między funkcją pierwszego wśród biskupów a funkcją Piotra wśród apostołów. Pod warunkiem jednak, że podkreśli się współzależność pierwszego i wszystkich biskupów, a także znaczenie sensus Ecclesiae Ludu Bożego, który ożywiają „mężowie apostolscy", starcy lub gerontes, obdarzeni ściśle osobistym charyzmatem, co Paweł Evdokimov nazywał „Janowym" wymiarem Kościoła.

W roku 1978 ojciec John Meyendorff, chociaż miał odmienną niż patriarchat ekumeniczny opinię na temat autokefalii amerykańskiej (przyznanej w 1970 roku przez Moskwę, bez porozumienia z drugą stroną, frakcji pochodzenia rosyjskiego i podkarpackiego prawosławnych w Stanach Zjednoczonych), pisał jednak, z punktu widzenia przede wszystkim pragmatycznego, w artykule zatytułowanym Needed: the ecumenical patriarchate: „Nie ulega wątpliwości, że prawosławna koncepcja Kościoła uznaje konieczność leadership nad powszechnym episkopatem, pewnego autorytetu orzekającego ze strony pierwszego patriarchy, posługi koordynacyjnej, bez której soborowość jest niemożliwa. Ponieważ Konstantynopol, zwany także «Nowym Rzymem», był stolicą Imperium, więc sobór powszechny wyznaczył swego biskupa według praktycznych realiów epoki do funkcji leadership, którą zachował do dziś, mimo że Cesarstwo już nie istnieje. Natomiast patriarchat Konstantynopola nie został pozbawiony «ekumeniczności», zachowując stałą więź z soborową świadomością Kościoła. W tych pełnych chaosu latach, które przeżywamy, Kościół prawosławny z pewnością musi stosować mądre kierownictwo, obiektywne i głoszące autorytet patriarchatu ekumenicznego".