FIDES ET RATIO

PRZYPISY

[1] Pisałem już o tym w mojej pierwszej Encyklice Redemptor hominis: „staliśmy się uczestnikami owego posłannictwa Chrystusa-Proroka, poprzez które spełniamy wraz z Nim posługę Bożej prawdy w Kościele. Odpowiedzialność za prawdę Bożą oznacza równocześnie jej umiłowanie i dążność do takiego zrozumienia, które nam samym, a także i drugim tę prawdę może przybliżyć w całej jej zbawczej mocy, w jej wspaniałości, w całej głębi i prostocie zarazem”. N. 19: AAS 71 (1979), 306
[2] Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 16
[3] Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 25
[4] N. 4: AAS 85 (1993), 1136
[5] SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 2
[6] Por. Konst. dogm. o wierze katolickiej Dei Filius, rozdz. III: DS 3008
[7] Tamże, rozdz. IV: DS 3015; cyt. również w: Sobór Wat. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 59
[8] Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 2
[9] List apost. Tertio millennio adveniente, (10 listopada 1994), 10: AAS 87 (1995), 11
[10] N. 4
[11] N. 8
[12] N. 22
[13] Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 4
[14] Tamże, 5
[15] SOBÓR WAT. I, na który powołuje się przytoczone wyżej zdanie, uczy, że posłuszeństwo wierze wymaga zaangażowania umysłu i woli: „Ponieważ człowiek całkowicie jest zależny od Boga jako Stwórcy i Pana swego, a rozum stworzony zupełnie podlega niestworzonej prawdzie, przeto jesteśmy zobowiązani Bogu objawiającemu się okazać przez wiarę zupełne posłuszeństwo umysłu i woli” (Konst. dogm. o wierze katolickiej Dei Filius, rozdz. III: DS 3008)
[16] Sekwencja z uroczystości Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa
[17] Pensées, 789 (wyd. L. Brunsehvicg); wyd. polskie: Myśli, 638, Instytut Wydawniczy „Pax” 1977, s. 283, tłum. Tadeusz Żeleński (Boy)
[18] SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 22
[19] Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 2

20. Proemio i nn. 1. 15: PL 158, 223 – 224. 226. 235.
21. De vera religione, XXXIX, 72: CCL 32, 234.
22. „Ut te semper desiderando quaererent et inveniendo quiescerent”: Missale Romanum.
23. Arystoteles, Metafisica, I, 1.
24. Confessiones, X, 23, 33: CCL 27, 173.
25. N. 34: AAS 85 (1993), 1161.
26. Por. JAN PAWEŁ II, List apost. Salvifici doloris, (11 lutego 1984), 9: AAS 76 (1984), 209 – 210.
27. Por. SOBÓR WAT. II, Dekl. o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate, 2.
28. Jest to rozumowanie, którym zajmuję się od dawna i o którym mówiłem przy różnych okazjach. „«Kimże jest człowiek i jakież jest jego znaczenie? Cóż jest jego dobrem i cóż złem jego?» (Syr 18,8). (…) Pytania te znajdują się w sercu każdego człowieka, czego dowodzi najlepiej fakt, że geniusz poetycki każdej epoki i każdego narodu, będący niejako proroctwem ludzkości, nieustannie stawia «poważne pytanie», sprawiające, że człowiek jest rzeczywiście człowiekiem. Wyrażają one naglącą potrzebę odnalezienia sensu istnienia, w każdym jego momencie, na jego istotnych i decydujących etapach, jak również w chwilach jak najbardziej zwyczajnych. Pytania te świadczą o głębokiej rozumności istnienia ludzkiego, albowiem pobudzają rozum i wolę człowieka do poszukiwania w wolności rozwiązania, które mogłoby nadać życiu pełny sens. I dlatego stanowią one najwyższy wyraz natury człowieka, a co za tym idzie, odpowiedź na nie jest miarą głębi jego zaangażowania we własne istnienie. Wtedy zwłaszeza, kiedy «przyczyna rzeczy» poddawana jest całościowym badaniom, poszukującym ostatecznej i wyczerpującej odpowiedzi, rozum ludzki dosięga swego szczytu i otwiera się przed religią. Religijność bowiem stanowi najwznioślejszy wyraz osoby ludzkiej, gdyż jest szczytem jego rozumnej natury. Wypływa ona z głębokiego dążenia człowieka do prawdy i stanowi podstawę swobodnego i osobistego poszukiwania Boskości”: audiencja generalna 19 października 1983, 1 – 2: „L'Osservatore Romano”, wyd. polskie, n. 10 (1983), s. 23 – 24.
29. „[Galileusz] wyraźnie oświadczył, że dwie prawdy, tj. wiara i nauka, nie mogą nigdy pozostawać z sobą w sprzeczności. «Pismo Święte i przyroda pochodzą od Słowa Bożego. Pierwsze jako podyktowane przez Ducha Świętego, druga zaś jako wierna wykonawczyni nakazów Bożych» - pisał w swym liście do ojca Benedetto Castellego w dniu 21 grudnia 1613 r. A Sobór Watykański II nie naucza inaczej, ale posługuje się podobnymi słowami, kiedy mówi: «badanie metodyczne we wszelkich badaniach naukowych, jeżeli tylko prowadzi się je (…) z poszanowaniem norm moralnych, naprawdę nigdy nie będzie się sprzeciwiać wierze, sprawy bowiem świeckie i sprawy wiary wywodzą swój początek od tego samego Boga» (Gaudium et spes, 36). Galileusz odczuwał w swoich naukowych badaniach obecność Boga, który go pobudzał, uprzedzał i wspomagał w jego intuicjach, działając w głębi jego umysłu”. JAN PAWEŁ II, przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk, 10 listopada 1979: Insegnamenti, II, 2 (1979), 1111 – 1112.
30. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 4.
31. Orygenes, Contra Celsum, 3, 55: SC 136, 130.
32. Dialogus cum Tryphone Iudaeo, 8, 1: PG 6, 492.
33. Stromati, I, 18, 90, 1: SC 30, 115.
34. Por. tamże, I, 16, 80, 5: SC 30, 108.
35. Por. tamże, I, 5, 28, 1: SC 30, 65.
36. Tamże, VI, 7, 55, 1-2: PG 9, 277.
37. Tamże, I, 20, 100, 1: SC 30, 124.
38. ŚW. AUGUSTYN, Confessiones, VI, 5, 7: CCL 27, 77 – 78.
39. Por. tamże, VII, 9, 13-14: CCL 27, 101 – 102.
40. De praescriptione hereticorum, VII 9: SC 46, 98. „Quid ergo Athents et Hierosolymis? Quid academiae et ecclesiae?”
41. Por. Kongr. do Spraw Wychowania Katolickiego, Instr. o studium Ojców Kościoła w formacji kapłańskiej (10 listopada 1989), 25: AAS 82 (1990), 617 – 618.
42. ŚW. ANZELM, Proslogion, 1: PL 158, 226.
43. Tenże, Monologion, 64: PL 158, 210.
44. Por. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa contra Gentiles, I, VII.
45. Por. Summa Theologiae, I, 1, 8 ad 2: „cum enim gratia non tollat naturam sed perficiat”.
46. Por. JAN PAWEŁ II, przemówienie do uczestników IX Międzynarodowego Kongresu Tomistycznego (29 września 1990): Insegnamenti, XIII, 2 (1990), 770 – 771.
47. List apost. Lumen Ecclesiae (20 listopada 1974), 8: AAS 66 (1974), 680.
48. Por. I, 1, 6: „Praeterea, haec doctrina per studium acquiritur. Sapientia autem per infusionem habetur, unde inter septem dona Spiritus Sancti connumeratur”.
49. Tamże, II – II, 45, 1 ad 2; por. także II – II, 45, 2.
50. Tamże, I – II, 109, 1 ad 1, podejmuje znane wyrażenie Ambrozjasty, In prima Cor 12, 3: PL 17, 258.
51. LEON XIII, Enc. Aeterni Patris (4 sierpnia 1879): ASS 11 (1878 – 1879), 109.
52. PAWEŁ VI, List apost. Lumen Ecclesiae (20 listopada 1974), 8: AAS 66 (1974), 683.
53. Enc. Redemptor hominis, (4 marca 1979), 15: AAS 71 (1979), 286.
54. Por. PIUS XII, Enc. Humani generis (12 sierpnia 1950): AAS 42 (1950), 566.
55. Por. SOBÓR WAT. I, Konst. dogm. pierwsza o Kościele Chrystusowym Pastor Aeternus: DS 3070; Sobór Wat. II, Konst. dogm. o Kościele Lumen gentium, 25 c.
56. Por. Synod Konstantynopolitański: DS 403.
57. Por. Synod w Toledo I: DS 205; Synod w Bradze I: DS 459-460; Sykstus V, Bulla Coeli et terrae Creator (5 stycznia 1586): Bullarium Romanum 44, Romae 1747, 176 – 179; Urban VIII, Inscrutabilis iudiciorum (1 kwietnia 1631): Bullarium Romanum 61, Romae 1758, 268 – 270.
58. Por. Sobór w Vienne Dekr. Fidei catholicae: DS 902; Sobór Laterański V, Bulla Apostolici regiminis: DS 1440.
59. Por. Theses a Ludovico Eugenio Bautain iussu sui Episcopi subscriptae (8 września 1840): DS 2751 – 2756; Theses a Ludovico Eugenio Bautain ex mandato S. Cong. Episcoporum et Religiosorum subscriptae (26 kwietnia 1844): DS 2765 – 2769.
60. Por. Św. Kongr. Indeksu, Dekr. Theses contra traditionalismum Augustini Bonnetty (11 czerwca 1855): DS 2811 – 2814.
61. Por. PIUS IX, Breve Eximiam tuam (15 czerwca 1857): DS 2828 – 2831; Breve Gravissimus inter (11 grudnia 1862): DS 2850 – 2861.
62. Por. Św. Kongr. Św. Oficjum, Dekr. Errores ontologistarum (18 września 1861): DS 2841 – 2847.
63. Por. SOBÓR WAT. I, Konst. dogm. o wierze katol. Dei Filius, rozdz. II: DS 3004; i kan. 2, 1: DS 3026.
64. Tamże, rozdz. IV: DS 3015, cytowane w: Sobór Wat. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 59.
65. SOBÓR WAT. I Konst. dogm. o wierze katolickiej Dei Filius, rozdz. IV: DS 3017.
66. Por. Enc. Pascendi dominici gregis (8 września 1907): ASS 40 (1907), 596 – 597.
67. Por. PIUS XI, Enc. Divini Redemptoris (19 marca 1937): AAS 29 (1937), 65 – 106.
68. Enc. Humani generis (12 sierpnia 1950): AAS 42 (1950), 562 – 563.
69. Tamże, l.c., 563 – 564.
70. Por. JAN PAWEŁ II, Konst. apost. Pastor Bonus (28 czerwca 1988), art. 48 – 49: AAS 80 (1988), 873; Kongr. Nauki Wiary, Instr. o powołaniu teologa w Kościele Donum veritatis (24 maja 1990), 18: AAS 82 (1990), 1558.
71. Por. Instr. o niektórych aspektach „teologii wyzwolenia” Libertatis nuntius (6 sierpnia 1984), VII – X: AAS 76 (1984), 890 – 903.
72. Już Sobór Watykański I w jasnych i autorytatywnych słowach potępił ten błąd, stwierdzając z jednej strony, że „odnośnie do wiary (…), Kościół tolicki wyznaje, iż jest ona cnotą nadprzyrodzoną, dzięki której pod natchnieniem Bożym i z pomocą łaski uznajemy za prawdziwe treści przez Niego objawione, nie dlatego, że w świetle naturalnego rozumowania poznajemy wewnętrzną prawdę rzeczy, ale ze względu na autorytet samego Boga, który objawia, a który nie może się mylić ani wprowadzać w błąd”: Konst. dogm. Dei Filius, rozdz. III: DS 3008, i kan. 3, 2: DS 3032. Z drugiej strony Sobór stwierdzał, że rozum nigdy „nie jest zdolny do wnikania w [te tajemnice] w taki sposób, jakby były one prawdami stanowiącymi jego właściwy przedmiot”: tamże, rozdz. IV: DS 3016. Na tej podstawie wysuwał praktyczny wniosek: „Wierni chrześcijanie nie tylko nie mają prawa bronić, jako uzasadnione osiągnięcia nauki, opinii uznanych za przeciwne doktrynie wiary, zwłaszcza gdy są one potępione przez Kościół, ale także są ściśle zobowiązani traktować je raczej jako błędy, które jedynie posiadają mylące znamiona prawdy”: tamże, rozdz. IV: DS 3018.
73. Por. nn. 9 – 10.
74. Tamże, 10.
75. Por. tamże, 21.
76. Por. tamże, 10.
77. Por. Enc. Humani generis (12 sierpnia 1950): AAS 42 (1950), 565 – 567; 571 – 573.
78. Por. Enc. Aeterni Patris (4 sierpnia 1879): ASS 11 (1878 – 1879), 97 – 115.
79. Tamże, l.c., 109.
80. Por. nn., 14 – 15.
81. Por. nn., 20 – 21.
82. Tamże, 22; por. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptor hominis, (4 marca 1979), 8: AAS 71 (1979), 271 – 272.
83. Dekr. o formacji kapłańskiej Optatam totius, 15.
84. Por. JAN PAWEŁ II, Konst. apost. Sapientia christiana (15 kwietnia 1979), art. 79 – 80: AAS 71 (1979), 495 – 496; Posynodalna Adhort. apost. Pastores dabo vobis, (25 marca 1992), 52: AAS 84 (1992) 750 – 751; por. także niektóre komentarze do filozofii św. Tomasza: przemówienie na Papieskim Uniwersytecie „Angelicum” (17 listopada 1979): Insegnamenti II, 2 (1979), 1177 – 1189; przemówienie do uczestników VIII Międzynarodowego Kongresu Tomistycznego (13 września 1980): Insegnamenti III, 2 (1980), 604 – 615; przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kongresu Towarzystwa „San Tommaso” o duszy w nauce św. Tomasza (4 stycznia 1986): Insegnamenti IX, 1 (1986), 18 – 24. Ponadto, Św. Kongr. Wychowania Katolickiego, Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis (6 stycznia 1970), 70 – 75: AAS 62 (1970) 366 – 368; Dekr. Sacra Theologia (20 stycznia 1972): AAS 64 (1972), 583 – 586.
85. Por. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 57; 62.
86. Por. tamże, 44.
87. Por. Sobór Laterański V, Bulla Apostolici regimini sollicitudo, Sesja VIII: Conc. Oecum. Decreta, 1991, 605 – 606.
88. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 10.
89. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, Summa Theologiae, II – II, 5, 3 ad 2.
90. „Dla teologii fundamentalnej studium nad sytuacjami, w których człowiek stawia sobie zasadnicze pytania o sens życia, o cel, jaki pragnie mu nadać i o to, co go czeka po śmierci, stanowi niezbędne wprowadzenie, aby także dzisiaj wiara mogła ukazywać w pełni drogę rozumu w jego szczerym poszukiwaniu prawdy”. JAN PAWEŁ II, List do uczestników Międzynarodowego Kongresu o Teologii Fundamentalnej w 125 lat od Dei Filius (30 września 1995), 4: „L'Osservatore Romano”, 3 października 1995, s. 8.
91. Tamże.
92. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 15; Dekr. o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes, 22.
93. ŚW. TOMASZ Z AKWINU, De Caelo, 1, 22.
94. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 53 – 59.
95. ŚW. AUGUSTYN, De praedestinatione sanctorum, 2, 5: PL 44, 963.
96. ŚW. AUGUSTYN, De fide, spe et caritate, 7: CCL 64, 61.
97. Por. Sobór Chalcedoński, Symbolum, Definitio: DS 302.
98. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptor hominis, (4 marca 1979), 15: AAS 71 (1979), 286 – 289.
99. Por. na przykład Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I, 16, 1; Św. Bonawentura, Coll. in Hex., 3, 8, 1.
100. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 15.
101. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Veritatis splendor (6 sierpnia 1993), 57 – 61: AAS 85 (1993), 1179 – 1182.
102. Por. SOBÓR WAT. I, Konst. dogm. o wierze katol. Dei Filius, rozdz. IV: DS 3016.
103. Por. Sobór Laterański IV, De errore abbatis Ioachim, II: DS 806.
104. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 24; Dekr. o formacji kapłańskiej Optatam totius, 16.
105. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Evangelium vitae, (25 marca 1995), 69: AAS 87 (1995), 481.
106. W ten sposób pisałem w mojej pierwszej Encyklice, komentując słowa Ewangelii św. Jana: „«poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli» (8,32) (…). W słowach tych zawiera się podstawowe wymaganie i przestroga zarazem. Jest to wymaganie rzetelnego stosunku do prawdy jako warunek prawdziwej wolności. Jest to równocześnie przestroga przed jakąkolwiek pozorną wolnością, przed wolnością rozumianą powierzchownie, jednostronnie, bez wniknięcia w całą prawdę o człowieku i o świecie. Chrystus przeto również i dziś, po dwóch tysiącach lat, staje wśród nas jako Ten, który przynosi człowiekowi wolność opartą na prawdzie, który człowieka wyzwala od tego, co tę wolność ogranicza, pomniejsza, łamie u samego niejako korzenia, w duszy człowieka, w jego sercu, w jego sumieniu”. Redemptor hominis, (4 marca 1979), 12: AAS 71 (1979), 280 – 281.
107. Przemówienie na otwarcie Soboru (11 października 1962): AAS 54 (1962), 792.
108. Kongr. Nauki Wiary, Instr. o powołaniu teologa w Kościele Donum veritatis (24 maja 1990), 7 – 8: AAS 82 (1990), 1552 – 1553.
109. Napisałem w Encyklice Dominum et Vivificantem, komentując słowa ewangelisty św. Jana 16,12-13: „W poprzednich słowach Chrystusa, Pocieszyciel - Duch Prawdy jest zapowiedziany jako Ten, który «nauczy i przypomni», jako Ten, który będzie «świadczył» o Chrystusie. Obecnie zaś Chrystus mówi o Nim: «doprowadzi was do całej prawdy». Owo «doprowadzenie do całej prawdy» w związku z tym, czego Apostołowie «teraz znieść nie mogą», wydaje się przede wszystkim nieodzowne z uwagi na wyniszczenie Chrystusa przez mękę i śmierć krzyżową, która wówczas, gdy wypowiadał te słowa, była już tak bardzo bliska. W dalszym ciągu jednakże owo «doprowadzenie do całej prawdy» wydaje się nieodzowne nie tylko w związku z samym scandalum Crucis, ale także w związku ze wszystkim, co Chrystus «czynił i czego nauczał» (Dz 1,1). Całkowite mysterium Christi domaga się wiary, ona bowiem właściwie wprowadza człowieka w rzeczywistość objawionej Tajemnicy. «Doprowadzenie do całej prawdy» dokonuje się więc w wierze i poprzez wiarę, co jest dziełem Ducha Prawdy i owocem Jego działania w człowieku. Duch Święty ma być tutaj najwyższym przewodnikiem człowieka: światłem ducha ludzkiego”: n. 6: AAS 78 (1986), 815 – 816.
110. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogm. o Objawieniu Bożym Dei verbum, 13.
111. Por. Papieska Komisja Biblijna, Instr. o historycznej prawdzie Ewangelii (21 kwietnia 1964): AAS 56 (1964), 713.
112. „Jest oczywiste, że Kościół nie może być związany z jakimkolwiek krótkotrwałym systemem filozoficznym: pojęcia i terminy, które katoliccy doktorzy, cieszący się powszechnym uznaniem, wypracowali w ciągu wielu stuleci, aby w jakiejś mierze poznać i zrozumieć dogmaty, z pewnością nie opierają się na tak nietrwałym fundamencie. Znajdują natomiast oparcie w zasadach i pojęciach ukształtowanych przez prawdziwe poznanie stworzenia; zdobywając zaś tę wiedzę umysł ludzki szedł za prawdą objawioną, która za sprawą Kościoła oświecała go niczym gwiazda. Nic zatem dziwnego, że niektóre z tych pojęć nie tylko zostały użyte przez Sobory Powszechne, ale zyskały tak zdecydowaną ich aprobatę, że nie możemy od nich odejść”. Enc. Humani generis (12 sierpnia 1950): AAS 42 (1950), 566 – 567; por. Międzynarodowa Komisja Teologiczna, Dok. Interpretationis problema (październik 1989): Ench. Vat. 11, nn. 2717 – 2811.
113. „Samo natomiast znaczenie formuł dogmatycznych zawsze pozostaje w Kościele prawdziwe i stałe, nawet wtedy, gdy jest głębiej wyjaśniane i pełniej rozumiane. Wierni powinni więc odrzucić opinię, według której (…) formuły dogmatyczne (lub jakiś ich rodzaj) nie mogłyby dokładnie wyrażać prawdy, lecz tylko w jej zamiennych przybliżeniach, które są w jakiś sposób jej zniekształceniami lub podlegają zmianie”. Św. Kongr. Nauki Wiary, Dekl. o katolickięj doktrynie o Kościele przeciw niektórym współczesnym błędom, Mysterium Ecclesiae (24 czerwca 1973), 5: AAS 65 (1973), 403.
114. Por. Kongr. Św. Oficjum, Dekr. Lamentabili (3 lipca 1907), 26: ASS 40 (1907), 473.
115. Por. JAN PAWEŁ II, przemówienie na Papieskim Uniwersytecie „Angelicum” (17 listopada 1979), 6: Insegnamenti, II, 2 (1979), 1183 – 1185.
116. N. 32: AAS 85 (1993), 1159 – 1160.
117. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Catechesi tradendae, (16 października 1979), 30: AAS 71 (1979), 1302 – 1303; Kongr. Nauki Wiary, Instr. o powołaniu teologa w Kościele Donum veritatis (24 maja 1990), 7: AAS 82 (1990), 1552 – 1553.
118. Por. JAN PAWEŁ II, Adhort. apost. Catechesi tradendae, (16 października 1979), 30: AAS 71 (1979), 1302 – 1303.
119. Por. tamże, 22, l.c., 1295 – 1296.
120. Por. tamże, 7, l.c., 1282.
121. Por. tamże, 59, l.c., 1325.
122. SOBÓR WAT. I, Konst. dogm. o wierze katolickiej Dei Filius, rozdz. IV: DS 3019.
123. „Nikt przeto nie może uprawiać teologii jako zbioru swoich tylko poglądów, ale musi być świadom, że pozostaje w szczególnej łączności z tym posłannictwem Prawdy, za którą odpowiedzialny jest Kościół”: JAN PAWEŁ II, Enc. Redemptor hominis, (4 marca 1979), 19: AAS 71 (1979), 308.
124. Por. SOBÓR WAT. II, Dekl. o wolności religijnej Dignitatis humanae, 1 – 3.
125. Por. Adhort. apost. Evangelii nuntiandi, (8 grudnia 1975), 20: AAS 68 (1976), 18 – 19.
126. Konst. duszp. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 92.
127. Por. tamże, 10.
128. Prologus, 4: Opera omnia, Florencja 1891, t. V, 296.
129. Por. Dekr. o formacji kapłańskiej Optatam totius, 15.
130. Por. JAN PAWEŁ II, Konst. apost. Sapientia christiana (15 kwietnia 1979), art. 67 – 68: AAS 71 (1979), 491 – 492.
131. JAN PAWEŁ II, przemówienie z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego (8 czerwca 1997), „L'Osservatore Romano”, wyd. polskie, n. 7/1997, s. 62.
132. „He noerà tés písteos trápeza”, Pseudo-Epifaniusz, Homilia ku czci Matki Bożej, PG 43, 493.