Sobór Watykański II (1961-1965) przedstawiany jest często jako historyczne starcie między wspieranymi przez swych doradców teologicznych biskupami „progresywnymi”, którzy pragnęli zmienić nauczanie Kościoła katolickiego tak, by bardziej zharmonizować je z przemianami społecznymi lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku, a biskupami „konserwatywnymi”, opowiadającymi się zdecydowanie za duchem ery kontrreformacji, którzy w skrajnych wypadkach nie życzyli sobie żadnych kontaktów Kościoła ze światem istniejącym poza murami świątyń. Zgodnie z popularną interpretacją zarówno Karol Wojtyła (Jan Paweł II), jak i Joseph Ratzinger (Benedykt XVI) byli na początku po stronie progresistów, lecz zmienili zdanie po wydarzeniach rewolucji kulturalnej drugiej połowy lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku. Zaczęli wspaniale, lecz nie mieli dość odwagi, by przeprowadzić do końca zamiary swego obozu. A zatem, zgodnie z tą interpretacją, obaj ci papieże to neokonserwatyści w żartobliwym znaczeniu tego słowa, zgodnie z którym „neokonserwatysta to liberał posiadający nastoletnią córkę”.

Niektórzy przedstawiają bardziej nieprzychylne opinie i twierdzą, że Wojtyła, syn oficera, dorastający w prowincjonalnej Polsce, zaraził się nieuleczalnie pobożnością polskiego wiejskiego ludu i swoje młodzieńcze lata, mające najważniejszy wpływ na jego formację, spędził w teologicznym zaścianku, odcięty od nowatorskich prądów intelektualnych dominujących w takich miejscach, jak Paryż, Lowanium czy Tybinga. I chociaż widać u niego było chwile kreatywności na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, gdy zmierzyć się musiał z materializmem i libertynizmem „wolnego” świata zachodniego, bardzo szybko „oklapł” i potem już tylko potwierdzał mocą swego autorytetu uspokajające i dające pewność przekonania mieszkańców karpackich wiosek. Równie nieprzychylna opinia o Ratzingerze, rozpowszechniana przez jego dawnego zwolennika Hansa Künga, mówi, że ambitny syn bawarskiego policjanta, który bardzo szybko osiągnął dojrzałość intelektualną, zmienił sojusze teologiczne, by móc awansować w hierarchii Kościoła katolickiego. Istnieje jednak daleko głębsza interpretacja i ta każe nam sytuować myśl obu papieży w kontekście przemian intelektualnych i kręgów akademickich ich czasów.

Na początku Soboru Watykańskiego II istniały w teologii katolickiej trzy znaczące obozy odróżniające się od siebie stanowiskiem w kwestii relacji natury do łaski, a także stosunkiem do tego, co w ich mniemaniu stanowiło najbardziej palące problemy intelektualne w życiu Kościoła. Z grubsza rzecz biorąc, obozy te to: a) neotomiści, a więc teolodzy reprezentujący drugie i trzecie pokolenie tomistów po odnowie tomizmu zainicjowanej przez jezuitów, takich jak Joseph Kleutgen, który wywarł wpływ na Leona XIII, której kulminacją była opublikowana 

przez tego papieża w 1879 roku encyklika Aeterni Patris; b) uczeni francuscy opowiadający się za ressourcement (powrotem do źródeł), określani przez niektórych neotomistów, widzących w nich antagonistów, jako propagatorzy nouvelle théologie i reprezentowani na soborze przez takich teologów, jak Henri de Lubac SJ (1896-1991) i Jean Daniélou SJ (1905-1974); oraz c) tomiści transcendentalni z Niemiec i Belgii, określani tak, ponieważ kluczowe miejsce w ich pracach zajmuje idealizm transcendentalny Kanta. Ich najważniejszym reprezentantem był Karl Rahner SJ (1904-1984)^[1].