Upływ czasu nie przynosi nowych wyjaśnień w sprawie spisku, którego ofiarą miał być Jan Paweł II. W kwestii zamachu nadal nie ma nic pewnego (pomimo że mija już 18 lat) poza tym, że strzelał turecki zamachowiec Ali Ağca. Najpierw twierdził, że był sam, a później, w trakcie wyjaśnień składanych przed włoskimi sędziami, ujawnił tożsamość kilkunastu osób – przede wszystkim Turków i Bułgarów – które na różnych etapach pomagały mu w realizacji zbrodniczego planu. Kolejne procesy nie zdołały jednak wyjaśnić wszystkich wątpliwości i okoliczności spisku na życie papieża. Mam nawet wrażenie, że od czasu, kiedy przed trzema laty IPN opublikował wyniki swego śledztwa, jednoznacznie wskazujące na udział bułgarskich komunistycznych służb specjalnych w przygotowaniu zamachu, akcja dezinformacyjna nasiliła się. Zachodnie stacje telewizyjne nakręciły kilka filmów, w których stawiana jest absurdalna teza, że zamach był przygotowany przez amerykańską służbę wywiadowczą CIA. Każdy więc nowy ślad, nawet niebędący tzw. twardym dowodem w sprawie zamachu, warto zauważyć i wpisać w szerszy kontekst tamtych wydarzeń.

Niepokój na Kremlu

Od początku pontyfikatu papieża Polaka sowieckie organy podejmowały szereg działań mających na celu jego dyskredytację oraz zwalczanie. Mam na myśli m.in. zarówno postanowienie sekretariatu KC KPZS z 13 listopada 1979 r., jak i dyrektywy skierowane później do różnych organów sowieckiego państwa. W dyrektywie przeznaczonej dla KGB znalazło się polecenie, że należy „wykorzystać wszystkie dostępne możliwości, by zapobiec nowemu kierunkowi w polityce zapoczątkowanej przez polskiego papieża, a w razie konieczności sięgnąć po środki wykraczające poza dezinformację i dyskredytację”. Znane są interpretacje, że ten zapis może być rozumiany jako zgoda Kremla na przygotowanie zamachu na życie papieża. Nie jestem tego pewien.

Tym bardziej że dokument, na który powołuje się amerykański badacz John O. Kohler, nigdy nie został opublikowany. Znamy go wyłącznie z drugiej ręki. Niemniej – w moim przekonaniu – oddaje on dominujące w sowieckim kierownictwie przekonanie, że najlepiej byłoby, gdyby ten pontyfikat szybko się zakończył. Wspomina o tym m.in. zbiegły na Zachód archiwista wywiadu KGB major Wasilij Mitrochin, zaznaczając, że nie zna jednak dokumentu świadczącego o bezpośrednim przygotowaniu zamachu na papieża.

Według Moskwy pontyfikat Jana Pawła II był niebezpieczny, gdyż kwestionował podstawy ładu jałtańskiego w Europie, ożywiał ducha wolności wśród zniewolonych narodów w Związku Sowieckim, przede wszystkim wśród Litwinów i Ukraińców, wreszcie kwestionował w imię wolności religii status marksistowskiego ateizmu, stanowiącego główne ideowe lepiszcze komunizmu. Dzwonki alarmowe rozległy się na Kremlu w moim przekonaniu nie latem 1980 r., kiedy w Polsce wybuchły strajki, ale po I pielgrzymce Jana Pawła II do Polski. Wówczas papież sformułował, jako jeden z ważnych celów swego pontyfikatu, religijne ożywienie Słowiańszczyzny i upomnienie się o religijne, ale także kulturowe dziedzictwo narodów Europy Środkowo-Wschodniej.

Jesienią 1979 r. sowieckie instytucje przygotowują plany ofensywy antypapieskiej na różnych szczeblach i obszarach, zarówno w kraju, jak i w przestrzeni międzynarodowej. Nie znam żadnego innego państwa na świecie, które w ten sposób zareagowałoby na pierwsze miesiące pontyfikatu Jana Pawła II i sformułowało doktrynę, według której stanowi on zagrożenie dla jego bezpieczeństwa. Inspiratorem większości tych ocen był Jurij Andropow, przewodniczący Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) – potężnego konglomeratu tajnej policji politycznej, wywiadu, straży granicznej, biura ochrony rządu i jego łączności. Był postacią wybitnie inteligentną i z pewnością najlepiej poinformowanym człowiekiem w sowieckim imperium. Andropow trafnie oceniał, że największym zagrożeniem dla przyszłości Związku Sowieckiego nie będzie zewnętrzna presja, ale eskalacja problemów wewnętrznych, których pontyfikat Jana Pawła II był ważnym katalizatorem. Do tego dochodził niepokój o zmiany w Polsce, buntującej się coraz mocniej od czasu pobytu papieża w ojczyźnie.

Początek długiej drogi

W listopadzie 1979 r., a więc tuż po sformułowaniu przez Sekretariat KC KPZS oceny, którą można nazwać oficjalnym wydaniem wojny papieżowi, ucieka z wojskowego więzienia pod Ankarą Ali Ağca, terrorysta i radykał powiązany zarówno z prawicowymi Szarymi Wilkami, jak i komunistycznymi bojówkami (w tym środowisku ukrywa się przez kilka miesięcy). Ma wtedy przejść szkolenie w kontrolowanym przez komunistyczne służby wschodnie obozie w Latakii w Syrii. Wiosną 1980 r. udaje się do Teheranu, gdzie podczas spotkania z sowieckim konsulem, a faktycznie działającym pod przykryciem dyplomatycznym oficerem sowieckiego wywiadu majorem Władimirem Kuzyczkinem, dostaje polecenie udania się do Sofii. W lipcu 1980 r., przy pomocy kontrolowanej przez bułgarskie służby specjalne tureckiej mafii, przekracza granicę i dociera do Sofii. Pobyt organizuje mu tam współpracownik bułgarskiego wywiadu turecki biznesmen Ömer Mersan. Ağca, choć ścigany w całej Europie nakazem Interpolu, przez dwa miesiące mieszka w luksusowych hotelach. Tam spotyka się m.in. z tureckim biznesmenem Bekirem Çelenkiem, powiązanym z komunistycznymi służbami, od którego słyszy, że celem zamachu ma być Jan Paweł II. Kiedy później Włosi będą próbowali aresztować Çelenka, ucieknie do Bułgarii, skąd po pewnym czasie zostanie przekazany Turcji, gdzie nagle umrze. To on organizował kontakty i środki finansowe dla Ağcy. Te fakty zostały odkryte przez włoskich śledczych i potwierdzone oraz uzupełnione w śledztwie IPN. Nie znaleziono jednak bezpośrednich dowodów wskazujących na to, że cała machina została wprawiona w ruch na rozkaz Kremla.

Interesujące źródło

Archiwa sowieckich służb specjalnych są niedostępne, a więc pozostaje szukanie innych źródeł, także sowieckiej proweniencji. Jednym z najbardziej interesujących jest wydany w 2016 r. w Moskwie w trzech tomach, pozornie nudny i niezwiązany w żaden sposób z zamachem na papieża, terminarz czynności służbowych Leonida Breżniewa. To postać kluczowa w życiu politycznym Związku Sowieckiego. W latach 1964–1982 stał na czele sowieckiej partii komunistycznej i był faktycznym przywódcą państwa. W terminarzu tym odnotowane są wszystkie oficjalne i nieoficjalne spotkania, jakie Breżniew odbywał w swoim gabinecie na Kremlu, oraz rozmowy telefoniczne, które stamtąd prowadził. Nie ma jednak informacji, o czym rozmawiano w czasie tych spotkań bądź połączeń telefonicznych. Za każdym razem natomiast wskazani są rozmówcy Breżniewa.

Co robił Breżniew?

Spróbowałem uważnie przejrzeć to wydawnictwo w kontekście przygotowań do zamachu, a więc w okresie od kwietnia do maja 1981 r. Pod koniec marca 1981 r. w Zurychu ma bowiem miejsce spotkanie z udziałem Ağcy, jego wspólnika Orala Çelika, który będzie mu towarzyszył 13 maja na placu św. Piotra, Bekira Çelenka i Musy Serdara Çelebiego, lidera Szarych Wilków w RFN. Podczas tego spotkania zapadają ustalenia finansowe i organizacyjne oraz wstępnie zostaje wyznaczony termin przeprowadzenia zamachu na papieża.

Zadałem sobie pytanie: czym w tym czasie zajmował się Breżniew? Odpowiedź była interesująca. Przeglądając terminarz jego codziennych zajęć w tym okresie, zwróciłem uwagę na wyjątkową intensywność kontaktów sowieckiego przywódcy z przewodniczącym KGB Andropowem. Między kwietniem a czerwcem 1981 r. spotykają się oni wyjątkowo często. Bardzo często rozmawiają też przez telefon. Czasem więcej niż jeden raz w ciągu tygodnia. Co ważne, nigdy wcześniej ani później sowiecki przywódca tak często nie kontaktował się z przewodniczącym KGB. Może to świadczyć o tym, że w tym czasie była realizowana jakaś wyjątkowa operacja. Powstaje więc pytanie, czy w tym czasie nie działy się na świecie jakieś ważne wydarzenia, które wymuszały taką intensywność kontaktów między Breżniewem a Andropowem. Po sprawdzeniu okazuje się jednak, że wówczas na świecie nie działo się nic szczególnego. W Polsce jest niespokojnie, ale kryzys pogłębi się dopiero jesienią, przed wprowadzeniem stanu wojennego. Sowieci mają problemy w Afganistanie, ale nie jest to okres jakichś dramatycznych przesileń. Dlaczego więc Breżniew i Andropow kontaktują się ze sobą tak intensywnie jak nigdy wcześniej ani później? Jeśli sowieckie służby stały za przygotowaniem zamachu na życie Jana Pawła II, Breżniew musiał o tym wiedzieć. Być może zbliżający się finał tej operacji spowodował nadzwyczajną intensywność jego kontaktów z Andropowem.

Zastanawiający jest także zapis służbowych czynności Breżniewa 13 maja 1981 r. Rano spotyka się z delegacją kongijską i podpisuje dwa porozumienia z przedstawicielami tego państwa. Około godz. 13 przychodzi do swego gabinetu na Kremlu i – jak zanotowano w terminarzu – samotnie pracuje nad dokumentami. Z nikim się nie spotyka, nie prowadzi w tym czasie żadnych rozmów telefonicznych. Jakby czekał na ważną informację. Po godz. 18 opuszcza Kreml i udaje się do swej rezydencji pod Moskwą. Następnego dnia na Kremlu pojawia się minister spraw zagranicznych Andriej Gromyko, a dzień później Andropow.

Czy taka sekwencja wydarzeń dowodzi, że Breżniew był informowany o przebiegu zamachu? Tego nie wiemy. Zakładając, że w sowieckim kierownictwie powstał pomysł zgładzenia papieża, Breżniew mógł wiedzieć, kiedy to nastąpi. Oczywiście zapiski kremlowskiego terminarza nie są niepodważalnym dowodem w tej sprawie. Wskazują jednak, że 13 maja 1981 r. nie był rutynowym dniem dla gospodarza Kremla. Z jego terminarza wynika, że w ciągu blisko 18 lat spędzonych na szczytach władzy był tylko jeden dzień, właśnie 13 maja 1981 r., kiedy uwagę Breżniewa pochłaniało nie działanie, kierowanie, zarządzanie, ale być może czekanie na coś, co miało się wydarzyć.