Zaraz po zwiedzeniu Hagia Sophia, o godz. 13.30, Jan Paweł II udaje się na pierwsze spotkanie w Patriarchacie Ekumenicznym w Fanarze. Przed niepozornym kościołem św. Jerzego oczekuje go Patriarcha w otoczeniu Świętego Synodu. Z wnętrza dochodzi śpiew chóru, dźwięczą dzwony. Braterski uścisk wywołuje gorący aplauz zebranych.

Nie jest ich wielu, jako że Fa-nar został otoczony kordonami wojska i policji. Następuje procesjonalne wejście do katedry wśród blasku świec trzymanych w rękach diakonów. Pod ikonostasem, po obu stronach Królewskich Wrót, przygotowano dwa jednakowe trony. Chór śpiewa „Dok-sologię" - grecki odpowiednik „Gloria". Potem wspólne „Ojcze Nasz", które Papież rozpoczyna po łacinie, a obecni podchwytują po grecku. Teraz następują przemówienia powitalne.

Patriarcha Dimitrios mówi po grecku, Jan Paweł II po francusku. Obecni są wszyscy hierarchowie Tronu Ekumenicznego, członkowie Świętego Synodu, metropolici i arcybiskupi prawosławni z innych krajów, a więc biskup Filoteos z Meloa, przedstawiciel archiepiskopii amerykańskiej, metropolita Spyridion z Rodos, metropolita Meletios z Francji, metropolita Chryzostom z Austrii, arcybiskup Tymoteos z Krety, arcybiskup Ireneos z RFN, metropolita Emilianos z Sillirri, arcybiskup Methodios z Thyateiry i Wielkiej Brytanii, arcybiskup Stylianos z Australii, metropolita Damaskinos z Tranoupolis i metropolita Pantaleimon z Tyroloi i Serention.

Niewielką nawę wypełniają członkowie korpusu dyplomatycznego, dziennikarze i mała grupa wiernych obu Kościołów. Uroczystość kończy odśpiewanie przez wszystkich „Plurimos annos" na cześć obu głów Kościołów i udzielenie przez nich wspólnie błogosławieństwa. Po nabożeństwie Doksologii Papież odbywa jeszcze krótką rozmowę z patriarchą Dimitriosem w jego apartamentach.

Po spotkaniu powitalnym w Fanarze Ojciec Św.y odwiedza patriarchę Kościoła Ormiańsko-Prawosławnego (tzw. gregoriańskiego), Sznorka Kalustiana w jego siedzibie w dzielnicy Kumkapi. Jest to jeden z tzw. Kościołów przedchalcedońskich. Kościół ten, założony przez św. Grzegorza Oświeciciela, z różnych powodów, natury raczej politycznej, nie zaakceptował uchwał Soboru Chalcedońskiego (451 r.) i przyjął mono-fizytyzm, izolując się w ten sposób od Kościołów prawosławnych greckich. Patriarcha Kalustian należy do jurysdykcji Eczmiadzyna (na terenie Armeńskiej Republiki Radzieckiej), którego katolikosem jest obecnie Wazgen I. Jest to na terenie Turcji najliczniejszy Kościół chrześcijański.

Między Kościołem katolickim i przedchalcedońskimi Kościołami wschodnimi prowadzony jest od czasu Soboru Watykańskiego II intensywny dialog. W 1970 r. katoli-kos Wazgen I złożył wizytę papieżowi Pawłowi VI. Dialog doktrynalny doprowadził do wyjaśnienia zasadniczych różnic, które legły u podstaw podziału w V w., to znaczy nauki o Wcieleniu Słowa.

Ustalono, że przyczyna odrzucenia definicji Soboru Chalcedońskiego przez Kościół Ormiański miała charakter raczej terminologiczny. Kościół ten sądził, że przyjęte przez Sobór Chalcedoński terminy, takie jak „osoba" i „natura" mają inne znaczenie niż to, które im w rzeczywistości przypisywali Ojcowie Soboru. Dlatego odmiennie rozumieli definicje soborowe. Kościoły przedchalcedońskie wyznawały natomiast właściwą doktrynę o Wcieleniu, lecz wyrażały ją przy pomocy innych określeń.

Trzecią wizytą, jaką Papież złożył w tym dniu, były odwiedziny u katolickiego arcy biskupa obrządku ormiańskiego, Jana Czolakiana, w jego katedrze pod wezwaniem św. Jana Chryzostoma. Katolicki Kościół Ormiański jest Kościołem unijnym, mającym dłu gą i skomplikowaną historię łączności z Rzymem.

Głową tego Kościoła jest obecnie ka tolikos Ignacy Piotr XVI Batanian, rezydujący w Bejrucie. Kościół Ormiański ma swój własny obrządek i odmienne prawo kościelne, zezwalające między innymi na dyspensę od celibatu księży. Spotkanie z Ojcem Świętym odbyło się w radosnej, modlitewnej atmosferze, oddającej urok i specyfikę obrządku ormiańskiego.

Uroczysta procesja biskupów i duchownych we wspaniałych szatach liturgicznych oczekiwała na Dostojnego Gościa u wrót kościoła wypełnionego po brzegi wiernymi. Na minutę przed jego przybyciem gaśnie światło i za chwilę wszyscy trzymają w rękach zapalone świece. Wybucha burza oklasków, chór śpiewa psalm. Po modlitwie arcybiskupa Czolakiana i odczytaniu fragmentu Listu św. Pawła i Ewangelii - znowu śpiew, podchwycony przez wszystkich zebranych i wspólna modlitwa wiernych.

Następują przemówienia arcybiskupa Czolakiana i Jana Pawła II, potem znowu śpiew, błogosławieństwo papieskie i przekazanie podarunków. Wśród oklasków i okrzyków „eviva Papa!" Ojciec Święty opuszcza świątynię, aby udać się na najważniejszą w tym dniu uroczystość: ekumeniczną „Mszę o pokój" w łacińskiej katedrze pod wezwaniem Świętego Ducha.

W wypełnionej po brzegi katedrze Jan Paweł II przewodniczył uroczystej koncelebrze, którą wraz z nim sprawowali: kard. Agostino Casaroli, kard. Johann WTillebrands, abp Salvatore Asta, abp Mario Brini, abp Jacąues Martin, bp Pierre Dubois oraz 32 miejscowych kapłanów. Wchodzącego do katedry Ojca Świętego powitał huragan oklasków i śpiew „Tu es Petrus".

Przejście wiodące do ołtarza ogrodzono biało-czerwonymi szarfami, W prezbiterium - prawdziwy ekumeniczny Wieczernik. Honorowe miejsca zajmują patriarchowie Dimitrios I i Kalustian. Obecni są metropolici Świętego Synodu, Meliton i Chryzostom, arcybiskup Czolakian, arcybiskup obrządku chaldejskiego Paul Karatas, wikariusz patriarchalny syryjsko-prawosławny Samuel Akdemir, rektor wspólnoty bułgarsko-prawosławnej Ganczo Urukal, przedstawiciele Kościołów protestanckich. Jest też Wielki Rabin Turcji David Asseo. W trzech nawach - wieża Babel: wierni wszystkich obrządków, wyznań, Kościołów.

Msza święta odprawiana jest częściowo po francusku, częściowo po łacinie {Credo, offertorium i kanon). Prócz ekumenicznej homilii Ojca Świętego ma miejsce kilka symbolicznych wydarzeń. Modlitwa wiernych odmawiana jest po francusku, włosku, turecku, angielsku, niemiecku, grecku, arabsku i ormiańsku. Po wezwaniu do przekazania sobie znaku pokoju Ojciec Święty wychodzi zza ołtarza, zbliża się do patriarchów prawosławnych i wymienia z nimi, a następnie ze wszystkimi, którzy są w prezbiterium, braterskie uściski przy aplauzie zgromadzonych.

Podczas Przeistoczenia patriarcha Dimitrios I wskazuje ręką na Hostię i Kielich, tak jak to czynią koncelebransi. Podczas ostatniego błogosławieństwa obaj Patriarchowie stają po obu stronach Papieża. I wreszcie niecodzienny tu akcent polski: na zakończenie Mszy świętej chór ekumeniczny, złożony z przedstawicieli różnych wyznań, śpiewa po polsku „Serdeczna Matko".

Po Mszy świętej Jan Paweł II spotyka się w katedralnej sali recepcyjnej z przedstawicielami wyznań niekatolickich oraz religii niechrześcijańskich, a następnie przyjmuje w Nuncjaturze Papieskiej, położonej tuż za katedrą, patriarchę Dimitriosa I i patriarchę Kalustiana. Pracowity dzień kończy się spotkaniem z przedstawicielami misji konsularnych akredytowanych w Istambule.

30 listopada rano, o godz. 8, w gmachu Nuncjatury, Papież spotyka się z miejscową Polonią. W blisko sto osób liczącej grupie wzruszonych rodaków większość stanowią mieszkańcy polskiej osady Adampol (dziś oficjalnie Polonezkóy), położonej ok. 25 km od brzegu Bosforu, już na kontynencie azjatyckim. Mieszkańcy Adampola bardzo liczyli na odwiedziny Ojca Świętego w „polskiej wsi", ale napięty program podróży, a przede wszystkim wymagane przez rząd turecki względy bezpieczeństwa, udaremniły spełnienie tego ich marzenia.

W Adampolu znajduje się zbudowany w 1914 r. przez księży salezjanów polski kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej, z kopią obrazu jasnogórskiego podarowaną przez ś.p. kardynała Stefana Wyszyńskiego. Niestety, brak jest polskiego kapłana, jako że władze wymagają stałego obywatelstwa tureckiego jako warunku pełnienia funkcji duszpasterskich. Co jakiś czas dojeżdża do osiedla z Istambułu włoski ksiądz, Marcel Corinthio.

Centralnym ośrodkiem duszpasterstwa polskiego w Turcji jest dziś parafia polska w Istambule, erygowana kanonicznie w 1962 r. Jej twórcą i wieloletnim duchowym przywódcą był o. dr Józef Romuald Filonowicz OFM, który przybył do Istambułu w 1936 r. i uzyskał poparcie dla reaktywowania polskiego duszpasterstwa od ówczesnego delegata apostolskiego w Turcji, mons. Angelo Roncalli. Dziś parafia polska w Istambule liczy około 300 wiernych (łącznie z mieszkańcami Polonezkóy). Msze święte w języku polskim odprawiane są w każdą niedzielę w kościele św. Ludwika.

Ojciec Święty przywitany został przez rodaków tradycyjnym „Sto lat" i przemówieniem o. Filonowicza. Po słowie papieskim odmówiono wspólnie „Ojcze Nasz", a potem Ojciec Święty wymienił z każdym uścisk dłoni i kilka słów, ofiarowując wzruszonym rodakom papieskie błogosławieństwo i pamiątkowe różańce. Było to, według słów biskupa Marcinkusa, strzegącego bram Nuncjatury przed zagranicznymi dziennikarzami, prawdziwie „rodzinne spotkanie".

Po spotkaniu z Polakami Jan Paweł II udaje się do Fanaru, na centralną uroczystość tej podróży: uroczystą liturgię patriarchalną i synodalną według formularza św. Jana Chryzostoma, odprawianą ku czci świętego Andrzeja Apostoła, patrona Patriarchatu Ekumenicznego. Jest to zasadniczy cel tej podróży: współuczestnictwo w modlitwie z prawosławnym Patriarchą Ekumenicznym i podpisanie wspólnej deklaracji o rozpoczęciu oficjalnego dialogu teologicznego. Obok patriarchy Dimitriosa I liturgię Świętej Ofiary koncelebrują metropolici: Cyryl z Chaldei, Maksimos z Sardes, Hieronim z Rodopolis, Fotios z Imbros i Tenedos, Maksimos ze Stavroupolis, Chryzostom z Myry, Symeon z Irinoupolis, Gabriel z Kolonii, Kallinikos z Wysp, Konstantyn z Derka, Bartolomeos z Filadelfii i Spyridion z Rodos.

Przed katedrą św. Jerzego witają Ojca Świętego metropolici Evangelos z Perge i Joachim z Melitini - wielki wikariusz Patriarchatu, oraz archimandryta Filip, sekretarz Świętego Synodu. Ponownie rozbrzmiewają dzwony, z kościoła dochodzi śpiew chóru. Jan Paweł II wchodzi w uroczystej procesji do świątyni, gdzie u wejścia wita go Patriarcha pocałunkiem pokoju a następnie prowadzi do tronu, umieszczonego po lewej stronie nawy (patrząc na ikonostas).

Niewielka nawa jest przepełniona wiernymi wszystkich wyznań i obrządków, boczne nawy, oddzielone od środkowej wysokimi przepierzeniami, zajęte są przez dziennikarzy, ekipy telewizyjne i... gwardzistów z pistoletami maszynowymi. Wraz z innymi członkami delegacji watykańskiej Ojciec Święty towarzyszy liturgii, korzystając z dwujęzycznego, grecko-francuskiego modlitewnika. Po długiej, pełnej śpiewu liturgii bizantyjskiej * (przekład polski liturgii św. Jana Chryzostoma zamieszczamy w części dokumentacyjnej) następują przemówienia: Jana Pawła II (po francusku, lecz z greckim wstępem) i Dimitriosa I (po grecku), które wygłaszają stojąc po obu stronach Królewskich Wrót wiodących do Wieczernika.

Po Mszy świętej następuje wymiana głęboko symbolicznych podarunków. Papież otrzymuje od Patriarchy paliusz, znak władzy biskupiej. Na paliuszu, pomiędzy wyobrażeniami aniołów, powtarza się greckie słowo hagios - święty. Jan Paweł II przekazuje Dimitriosowi I wspaniałą kopię Ikony Jasnogórskiej, tej ikony, która przywędrowała do Polski z Bizancjum i stała się ośrodkiem zwycięskiego kultu.

Przekazując podarunek Papież wyjaśnia jego znaczenie: „Jest to obraz, ikona, przed którą modliłem się przez całe swoje życie. Tam, w Częstochowie, podczas mojej niedawnej pielgrzymki do Polski, poświęciłem także i tę wielką sprawę naszej epoki: jedność naszych Kościołów, jedność wszystkich chrześcijan, tej Matce Boga - Theotokos - tej Matce Kościoła, tej Matce nas wszystkich".

Po nabożeństwie w gmachu Patriarchatu odbywa się ostatnie spotkanie z udziałem kard. Casarolego, kard. Willebrandsa, ks. P. Duprey z Sekretariatu Jedności Chrześcijan, oraz metropolitów Melitona i Chryzostoma - zespołu „inżynierów" wielkiej sprawy pojednania obu Kościołów.

Po wspólnym odmówieniu „Ojcze Nasz" i wymianie braterskich pocałunków następuje podpisanie wspólnej deklaracji o rozpoczęciu oficjalnego dialogu teologicznego i utworzeniu wspólnej komisji teologicznej.