Papież przemawiał ponad godzinę, nagradzany licznymi brawami, także wtedy, gdy mówił o Janie Pawle II.

Benedykt XVI zachęcał świeckich katolików włoskich do odpowiedzialności za ten świat, także społecznej i politycznej, oraz zaangażowania pobudzanego miłością Chrystusa.

W pierwszej części swego przemówienia papież nakreślił duchową sytuację Włoch, które są z jednej strony obszarem dogłębnie potrzebującym chrześcijańskiego świadectwa, a z drugiej terenem bardzo temu świadectwu sprzyjającym. Głęboko potrzebującym, bo uczestniczą w kulturze Zachodu, która lansuje nową falę oświecenia i laicyzmu, dla której racjonalne jest tylko to, co można udowodnić i obliczyć, gdzie wolność indywidualna zostaje podniesiona do rangi podstawowej wartości, a etyka zostaje sprowadzona do granic relatywizmu i utylitaryzmu.

W rezultacie Bóg "zostaje wykluczony" z kultury i życia publicznego, wydaje się "zbyteczny i obcy", a wiara w Niego staje się coraz trudniejsza - mówił Benedykt XVI. Radykalnie zostaje również zredukowane życie człowieka, uznanego jedynie za zwykły wytwór przyrody.

Skutkiem tej swoistej choroby kultury Zachodu, mówił papież, jest nie tylko radykalne i głębokie zerwanie z chrześcijaństwem, ale i w ogóle z religijnymi i moralnymi tradycjami ludzkości. Z tego powodu Zachód jest niezdolny do nawiązania autentycznego dialogu z innymi kulturami, w których wymiar religijny jest silnie obecny. Kultura Zachodu jest "naznaczona głębokim niedostatkiem, ale też wielką i na próżno ukrywaną potrzebą nadziei" - diagnozował Benedykt XVI.

Jednocześnie, zdaniem papieża, Włochy są miejscem bardzo sprzyjającym chrześcijańskiemu świadectwu. Kościół jest rzeczywistością bardzo żywą a tradycje chrześcijańskie wciąż jeszcze są mocno zakorzenione we włoskim społeczeństwie.

Zdaniem Benedykta XVI coraz powszechniej, także wśród niewierzących ludzi kultury wyraża "wprost i z mocą" powagę zagrożenia, jakim byłoby oderwanie Europy od jej chrześcijańskich korzeni. Papież wezwał Kościół włoski do wykorzystania tej szansy a przede wszystkim do zdania sobie sprawy z jej wartości. Mówił także o potrzebie podtrzymywania i podsycania włoskiego dynamizmu oraz postawie otwartości przeciwnej "nacechowanemu rezygnacją zamknięciu się w sobie".

"Chrześcijaństwo jest otwarte na to wszystko, co prawego, prawdziwego i czystego jest w kulturach i cywilizacjach, na to, co wprowadza radość, niesie pociechę i umacnia naszą egzystencję" - mówił papież. Zapewniał, że uczniowie Chrystusa uznają i chętnie przyjmują autentyczne wartości kultury naszych czasów, takie jak wiedza naukowa i rozwój techniki, prawa człowieka, wolność religii czy demokracja.

Człowieka nie można zawężać tylko do rozumu i inteligencji - mówił papież przypominając, że każda osoba nosi w sobie głęboką potrzebę miłości - by być kochaną i kochać. W obliczu trudności życia i zła, które wydaje się tak silne a zarazem głęboko pozbawione sensu, człowiek gubi się i zadaje pytania - mówił Benedykt, przywołując kilka z nich: Czy w naszym życiu może jest bezpieczne miejsce dla autentycznej miłości? Czy świat jest naprawdę dziełem mądrości Bożej? Papież podkreślił, że w naszych czasach, mimo całego postępu, zło nie zostało przezwyciężone, a jego władza zdaje się wręcz umacniać.

Cytując słowa "umiłowanego papieża" Jana Pawła II z encykliki "Dives in misericordia" oraz książki "Pamięć i tożsamość", Benedykt XVI w niemal poetycki sposób opowiadał o obliczu Boga, który mocy zła i grzechu nie przeciwstawia mocy jeszcze większej.

Odwołując się po raz kolejny do swego poprzednika, papież powiedział, że Jan Paweł II nie tylko myślał o tym wszystkim i wierzył w to, ale rozumiał to i przeżywał dzięki wierze dojrzałej w cierpieniu. "Jako Kościół wezwani jesteśmy, by podążać za nim tą drogą, w sposobie i w wymiarze, jaki każdemu z nas wyznał Bóg" - zachęcał Ojciec Święty. Papież zwrócił się w szczególny sposób do chorych - we Włoszech i na całym świecie, mówiąc, że są oni najbardziej przekonującymi świadkami radości, która "pochodzi od Boga i która daje się pogodzić z krzyżem w miłości i wytrwałości".

"Wybór wiary i pójścia za Chrystusem nie jest nigdy łatwy: natrafia za to zawsze na przeszkody i budzi kontrowersje" - przyznał Ojciec Święty, mówiąc, że również w naszych czasach Kościół pozostaje znakiem sprzeciwu. "Nie upadajmy jednak na duchu z tego powodu" - wzywał papież zachęcając, by wierni byli zawsze gotowi do udzielenia odpowiedzi każdemu, kto pyta o przyczynę ich nadziei i by czynili to we wszystkich dziedzinach swego zaangażowania.

Mówiąc o wychowaniu, papież podkreślił znaczenie definitywnych wyborów. Powiedział, że trzeba dziś "przebudzenia odwagi" w podejmowaniu takich wyborów, choć są one uznawane za ograniczenie i upokorzenie wolności. W rzeczywistości są one jednak niezbędne dla wzrostu i osiągnięcia w życiu czegoś wielkiego, szczególnie dojrzewania miłości, co więcej, takie wybory nadają znaczenia samej wolności - tłumaczył Benedykt XVI.

Z troski o człowieka powinno wypływać nasze "nie" wobec "słabych i dewiacyjnych form miłości i wobec podróbek wolności, jak również wobec zredukowania rozumu do tego, co można obliczyć i zmanipulować".

Papież odniósł się także do kwestii obywatelskiej i politycznej odpowiedzialności katolików, która była jednym z tematów kongresu. Podkreślił po raz kolejny, że "Kościół nie jest i nie zamierza być podmiotem politycznym". Wyjaśnił, że Kościół jest jednocześnie głęboko zainteresowany dobrem wspólnoty politycznej, której "sercem jest sprawiedliwość", i oferuje jej swój specyficzny wkład.

Według Papieża wiara oczyszcza rozum i pomaga mu lepiej być sobą samym, a poprzez swoją naukę społeczną Kościół może przyczyniać się do skutecznego rozpoznania i realizowania tego, co dobre. Zdaniem papieża niezbędne są tu "moralne i duchowe energie", które pomogą przedkładać wymogi sprawiedliwości nad interesy osobiste czy interesy grup społecznych, a nawet państw.

Benedykt XVI podkreślił, że bezpośrednia aktywność na polu polityki nie należy do Kościoła, lecz do świeckich, biorących odpowiedzialność za swoje działania. Jest to zadanie o "ogromnej wadze", któremu włoscy katolicy powinni oddać się "z wielkodusznością i odwagą, oświeceni przez wiarę i nauczanie Kościoła, i pobudzani miłością Chrystusa".

Szczególnej troski i nadzwyczajnego zaangażowania wymagają dziś zdaniem papieża takie wyzwania jak wojna i terroryzm, głód czy epidemie. Ojciec Święty wskazał jednak, że z jednakową determinacją i jasnością zamiarów należy bronić w naszych czasach życia ludzkiego we wszystkich fazach, od poczęcia po naturalną śmierć - stawić czoło "groźbie decyzji politycznych i ustawodawczych, które stanowią zaprzeczenie podstawowych wartości i pryncypiów antropologicznych i etycznych, zakorzenionych w naturze istoty ludzkiej".

Dotyczy to także promocji rodziny opartej na małżeństwie, aby uniknąć wprowadzania do systemu publicznego innych form związków, które przyczyniłyby się do destabilizacji rodziny, zaciemniając jej charakter i niezastąpioną rolę społeczną.

Benedykt XVI podziękował włoskim katolikom za "jawne i śmiałe świadectwo", jakie dali i dają w tej dziedzinie oraz wyraził opinię, że jest to cenna posługa wyświadczana wszystkim Włochom oraz mobilizująca także inne kraje.