Kluczowa rola, jaką Jan Paweł II odegrał w momencie upadku komunizmu w Europie, jest uznana i doceniana przez badaczy tego fragmentu historii. Europejski komunizm w końcu i tak by upadł z powodu fałszywych założeń antropologicznych i niezdolności do konkurowania z wolnymi gospodarkami. Trudno jednak sobie wyobrazić, że rewolucja z 1989 roku bez Jana Pawła II wydarzyłaby się w takim momencie i przebiegła w taki sposób, jak to miało miejsce. Zatem pozycja Karola Wojtyły jako postaci przełomowej w historii świata wydaje się niezagrożona. Mniej znana jest rola Wojtyły jako postaci przełomowej w historii Kościoła. Mało kto dostrzega, że z nim i dzięki niemu katolicyzm przeszedł z jednej epoki historycznej do drugiej, z jednego sposobu bycia katolikiem do całkiem innego. Oczywiście zawsze pozostając tym samym Kościołem, bo – jak Paweł napisał w Liście do Efezjan (4,5) – chodzi o tego samego Boga, tę samą wiarę i ten sam chrzest od początku chrześcijaństwa. Wraz z rozwojem historii rozwija się i kultura, a więc także sposób przeżywania chrześcijaństwa, bycia katolikiem. Z tego powodu możemy wyodrębnić różne okresy w historii Kościoła: od Kościoła pierwotnego, przez Kościół Ojców, chrześcijańskie średniowiecze, po katolicyzm okresu kontrreformacji.

Ku Kościołowi nowej ewangelizacji

Historyk może zidentyfikować kluczowe postaci, których życie było swoistym uosobieniem przejścia z jednego do drugiego okresu historycznego i sposobu przeżywania katolicyzmu. Ambroży i Augustyn uosabiali przejście od pierwotnego Kościoła do Kościoła Ojców. Albert Wielki i Tomasz z Akwinu stworzyli warunki dla przejścia od katolicyzmu patrystycznego do chrześcijańskiego średniowiecza. Karol Boromeusz i Ignacy Loyola byli postaciami przełomowymi między chrześcijaństwem średniowiecznym a katolicyzmem okresu kontrreformacji. Karola Wojtyłę można uznać za „łącznik” między Kościołem kontrreformacji i Kościołem nowej ewangelizacji, czyli nowym sposobem przeżywania katolicyzmu. On właśnie się rodzi, w dużej mierze dzięki pontyfikatowi Jana Pawła II. Kontrreformacyjnemu sposobowi przeżywania katolicyzmu, który wyłonił się z zawirowań XVI w. głównie dzięki pracom Soboru Trydenckiego, należy przypisać wiele zasług. Teologicznie i duszpastersko sprostał wyzwaniom stawianym przez luteran, wyznawców kalwinizmu i radykalnych reformatorów.