Pawłowym szlakiem z Janem Pawłem II... przez Syrię, Grecję i Maltę

ks. Józef Kozyra

publikacja 07.03.2006 11:07

Nawiedzenie miejsc związanych z działalnością misyjną św. Pawła to zaczerpnięcie ducha dla nowej ewangelizacji na początku trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa.

Pawłowym szlakiem z Janem Pawłem II... przez Syrię, Grecję i Maltę

Dlatego Papież-pielgrzym Jan Paweł II, przypominając o ciągłym głoszeniu Dobrej Nowiny o Jezusie Chrystusie, jedynym Zbawicielu świata, pragnie być w miejscach, w których na początku działalności Kościoła poza Palestyną - w Syrii, Grecji i na Malcie - dawał świadectwo Jezusowi św. Paweł.

Damaszek
Misyjny szlak Ewangelii musimy rozpocząć od Damaszku. Pawłowi, wówczas jeszcze Szawłowi, jak nazywa się go w Księdze Dziejów Apostolskich (9,3-6), stanął na drodze u bram Damaszku sam Pan Jezus. Wiele lat później (w 58 r.) Paweł będzie o tym wydarzeniu opowiadał Żydom w Jerozolimie (por. Dz 22,6- 15). Miejsca objawienia się zmartwychwstałego Jezusa Pawłowi wielu upatruje w pobliżu bramy miejskiej Damaszku, zwanej dzisiaj Bab Kisan. Jest to jednak tradycja dość późna, bo średniowieczna. Nowe badania archeologiczne (1947 r.) pozwoliły na zlokalizowanie głównej drogi rzymskiej starożytnego Damaszku, zwanej vicus rectus - ulica prosta. Dzięki wykopaliskom odsłonięto rzymskie łuki, kolumnadę uliczną i resztki wschodniej bramy miejskiej, zwanej Bab Scharqi. Brama ta została zrekonstruowana i obecnie stanowi starożytną ozdobę miasta.

Możliwe jednak, że nawrócenie i powołanie Pawła na apostoła Jezusa Chrystusa miało miejsce nie tylko poza miastem, ale nawet w pewnej odległości od niego. Wydaje się na to wskazywać tradycja, wiążąca to wydarzenie z odległą o 18 km od Damaszku miejscowością Kobab na szlaku via maris, gdzie znaleziono ruiny kościoła, nazywanego Mar Bulos, czyli św. Paweł. Obecnie ojcowie franciszkanie prowadzą duszpasterstwo przy kościele św. Pawła w Bab Tuma. Damaszek, dzisiejsza stolica Syrii, należy do najstarszych miast świata. Leży na starożytnym szlaku handlowym via maris, na skraju pustyni syryjskiej w południowo-zachodniej części Syrii, niedaleko granicy z Izraelem i Libanem. Obfitość wody zapewniały miastu rzeki Barada (starożytna Amana) i Parpar (dziś: Nahar el Awadi, por. 2 Krl 5,12). Dzięki zasobom wody Damaszek pokrywało mnóstwo ogrodów o bujnej i egzotycznej roślinności. Dlatego też nazywano go "perłą Wschodu".

Okolicznym beduinom wydawał się bowiem "ogrodem rajskim na ziemi". Najstarsze wzmianki o Damaszku znajdujemy w zapisach świątyni w Karnaku (Egipt) oraz w dokumentach asyryjskich. W Biblii Damaszek znany jest już w tradycjach sięgających Abrahama (por. Rdz 14,15; 15,2). Resztki bizantyjskiego kościoła przy "ulicy prostej", nazywanej dzisiaj Darb el Mustaqim, w północnej jej części, stanowiącej dzielnicę chrześcijańską, upamiętniają pobyt Pawła w domu Judy, gdzie został ochrzczony przez Ananiasza (por. Dz 9,17). Kolonia żydowska w Damaszku, licząca nawet kilkanaście tysięcy osób, rozwijała tam żywą działalność religijną i posiadała dużą autonomię: miała własne prawa i trybunały sądowe, działające w porozumieniu z Sanhedrynem jerozolimskim.

Damaszek był też ważnym punktem żydowskiej emigracji politycznej, co pozwoliło chrześcijanom pochodzenia żydowskiego schronić się w tym mieście przed prześladowaniami ze strony judaistów działających w Jerozolimie (por. Dz 9,1-2). Paweł, po spotkaniu z Jezusem, w jednej chwili z apostoła judaizmu stał się apostołem chrześcijaństwa. Przez krótki czas przebywał w Damaszku wraz z uczniami wyznającymi wiarę w Jezusa. Następnie postanowił opuścić miasto i - jak sam pisze w Liście do Galatów (1,17) - "udał się do Arabii, skąd znów wrócił do Damaszku". Istniejące tam synagogi umożliwiły Pawłowi rozpoczęcie wielkiej akcji misyjnej wśród Żydów damasceńskich. Głosił więc w tamtejszych synagogach, że "Jezus jest Mesjaszem i Synem Bożym" (Dz 9,20.22).

Mieszkający w Damaszku Żydzi-judaiści postanowili położyć kres rozwojowi chrześcijaństwa w mieście i wykorzystali w tym celu wpływy, jakie mieli u króla Arabii Skalistej (Petra) - Aretasa IV, aby pozbyć się Pawła. Ten rozkazał pochwycić Apostoła. Strzeżono więc pilnie bram miasta, aby uniemożliwić Pawłowi ucieczkę. Chrześcijanie damasceńscy w obawie o jego życie postanowili, aby opuścił miasto za wszelką cenę. Nocą, z okna muru miejskiego został spuszczony w koszu, i tak mógł ujść bezpiecznie, jak o tym później wspominał w Drugim Liście do Koryntian (11,32n, por. także Dz 9,24n). Wydarzenie to upamiętnia w Damaszku kaplica ku czci św. Pawła, wybudowana obok murów starego miasta. Ważną pamiątką chrześcijańską w Damaszku jest wzniesiona w IV w. przez cesarza Teodozjusza bazylika św. Jana Chrzciciela. Zbudowano ją na miejscu pogańskich świątyń z czasów aramejskich i grecko-rzymskich. Zastąpiła pierwotne sanktuaria bożków: Hadad-Baal oraz Jupitera. Trójnawową bazylikę chrześcijańską, przylegającą do południowego muru miasta, zamieniono w VIII wieku na muzułmański meczet. Miejsce to od tysiącleci więc uświęcone jest kultem.

Filippi
Wędrówkę po Grecji należy rozpocząć starożytnym rzymskim traktem, zwanym Via Egnatia, wiodącym przez północną krainę grecką - Macedonię. Droga ta łączyła starożytne Bizancjum z Rzymem - stolicą cesarstwa. Św. Łukasz, uczestnik II wyprawy misyjnej prowadzonej przez św. Pawła w Europie w latach 50-53, zanotował, że początki ewangelizacji na naszym kontynencie związane są z Filippi, gdzie wraz ze swoim domem została ochrzczona "pewna bojąca się Boga" kobieta o imieniu Lidia (por. Dz 16,12-15). Kolonię rzymską, jaką było miasto Filippi, zamieszkiwali urzędnicy rzymscy i weterani wojen oraz polityczni prozelici posiadający prawa obywateli rzymskich. Wśród ruin starożytnego teatru z II w. przed Chr. można oglądać płaskorzeźby żołnierzy i napisy łacińskie świadczące o tutejszych starożytnych mieszkańcach.

Przybyli oni do Filippi po zwycięstwie, jakie odnieśli tu Marek Antoniusz i Oktawian nad Brutusem i Kasjuszem w 42 r. przed Chr. Jak bardzo rozwinięty był tutaj kult pogański, mogą świadczyć wykopaliska archeologiczne, wskazujące na oddawaną cześć bóstwom greckim, trackim, małoazjatyckim i egipskim. Na miejscowym akropolu odkryto resztki sanktuariów Artemidy, Isis, Serapiosa i Harpokratesa. Rozległy teren wykopalisk archeologicznych w Filippi przecina dzisiaj droga (kierunek: północ-południe) zbudowana na starożytnym trakcie handlowym - Via Egnatia. Wśród ruin po świątyniach pogańskich, agorze greckiej i rzymskim forum oraz dobrze zachowanym teatrze, pozostały wyraźne ślady także pięciu bazylik wczesnochrześcijańskich z czasów bizantyjskich. Liczne krzyże rzeźbione na kapitelach kolumn, pochodzące z tych starożytnych kościołów, świadczą o życiu chrześcijan w tym mieście. Spotkanie Pawła z Lidią nad niewielką rzeczką Gaggitas, nazywaną również Angista lub Gangas, upamiętnia obecnie małe sanktuarium.

Z jednej strony rzeki, w cieniu drzew, postawiono ołtarz, zaś na drugim brzegu wybudowano maleńki amfiteatr, umożliwiający uczestnictwo w nabożeństwach odprawianych, jak za czasów Pawła, pod gołym niebem. W rzeczce urządzono baptysterium w kształcie krzyża. W pobliżu znajduje się prawosławna kaplica, w której baptysterium, witraże oraz ikony również upamiętniają opisane w Dziejach Apostolskich wydarzenie. Miejsce to leży zaledwie kilkaset metrów od ruin starożytnego miasta, w wiosce zwanej Taverna Lidii. Tam miał stać jej dom, w którym zamieszkiwali także Apostołowie. W Filippi Paweł był również oskarżony przed sędziami, biczowany i wtrącony do więzienia (por. Dz 16,19-40). Przypomina o tym miejsce, zwane "więzieniem Pawła". Jest to loch będący rzymską cysterną. Znajduje się on w pobliżu ruin olbrzymiej bazyliki, tuż przy drodze Via Egnatia. Do drugich odwiedzin Pawła w Filippi mogło dojść w trakcie III podróży misyjnej, około roku 55-56. Jak czytamy w 2 Kor 7,5-6, Paweł opuścił Efez i czekał w Macedonii na dobre wieści z Koryntu. Tym miejscem oczekiwania mogły być Filippi. Trzeci raz przybył Paweł do Filippi nieoczekiwanie, zmuszony zmienić trasę powrotną z III wyprawy misyjnej w 58 r. Zamiast płynąć z Koryntu (z Kenchr) do Palestyny, musiał wracać na północ, do Macedonii, i - jak czytamy w Dz 20,3-6 - zatrzymał się w Filippi. Korynt
Z Aten przywędrował Paweł do Koryntu, stolicy Achai, po raz pierwszy na przełomie 51 i 52 r. (zob. Dz 18,1). Tę ponadpółmilionową metropolię z dwoma portami na przesmyku peloponeskim odwiedzał Apostoł jeszcze parokrotnie w czasie III wyprawy misyjnej w latach 54-58.

Nawet dzisiaj urzeka wznoszący się nad starożytnym miastem masyw Akrokoryntu, z ruinami świątyni Afrodyty związanej ze słynnymi "córami Koryntu". Wśród zabudowań agory greckiej dominuje bema - trybuna - oraz siedem smukłych kolumn - pozostałość olbrzymiej świątyni poświęconej Apollosowi. Między zabytkami agory korynckiej odnajdujemy resztki teatru, odeonu, około dziesięciu świątyń greckich, sanktuarium świętych źródeł - Peirene, centrum handlowe i polityczne z ruinami budynku rady miejskiej - Bouleuterionu i dobrze zachowaną drogę rzymską, łączącą port wschodni - Kenchry, z zachodnim - Lechaion. Pośród zabudowań starożytnego Koryntu musiała stać także synagoga żydowska, o której czytamy w Dz 18,4. Dziś trudno ją zlokalizować, chociaż zapewne z niej pochodzi kamienna tablica z greckim napisem: "Synagoga Hebrajczyków" oraz kapitel kolumny z płaskorzeźbą trzech świeczników siedmioramiennych, które można oglądać w miejscowym muzeum archeologicznym.

Pielgrzymów odwiedzających stary Korynt zatrzymują przede wszystkim ruiny kościołów. Na agorze bowiem, w miejscu, w którym w czasach Pawła wznosiła się bema - trybuna rzymska, gdzie Apostoł był sądzony przez prokonsula Galiona (zob. Dz 18,12-17), wyraźne są jeszcze zarysy kościoła z licznymi płytami i kolumnami, na których wyrzeźbiono krzyże. Widok ten przypomina treść orędzia Ewangelii, wygłoszonego tu przez Pawła, a które zostało zapisane w 1 Kor 1,23n: "Głosimy wam Chrystusa ukrzyżowanego, który jest mocą i mądrością Bożą".

Obydwa porty korynckie, Lechaion i Kenchry, bogate są również w pamiątki wczesnochrześcijańskie. Znajdują się tam ruiny kościołów świadczących o żywej wierze miejscowych chrześcijan i roli, jaką odegrali w dalszej ewangelizacji świata. Przy starożytnej drodze rzymskiej w Lechaion, nad morzem w Zatoce Korynckiej, widać porozrzucane kolumny i resztki ruin wczesnochrześcijańskiej bazyliki. W Kenchrach można spotkać fundamenty kościoła i wiele powalonych kolumn, zalanych częściowo wodami Zatoki Saronickiej.

Z portem w Kenchrach i tamtejszym Kościołem założonym przez Pawła związana była chrześcijanka Chloe, informująca Apostoła przebywającego w Efezie o problemach lokalnej wspólnoty (zob. 1 Kor 1,11). Z drugiego portu - Lechaionu wysłał zapewne Paweł w roku 57 inną zaangażowaną diakonisę Kościoła korynckiego - Febe z Kenchr - z listem do Rzymian (zob. Rz 16,1n).

W starożytnym Koryncie nie ma dzisiaj żadnego czynnego kościoła, spełniającego funkcję sanktuarium, które upamiętniałoby burzliwą działalność ewangelizacyjną Pawła w tym mieście. Możemy się o niej dowiedzieć z lektury krótkich Łukaszowych "sprawozdańÓ w Dziejach Apostolskich (zob. Dz 18,1-18; 20,2n), a szczególnie z dwóch listów Apostoła, skierowanych do Koryntian. W nowym mieście - Koryncie - napotykamy jednak katedrę prawosławną, zbudowaną w kształcie krzyża w 1934 r. Nawiązuje ona do trudnej, lecz zarazem niezwykle owocnej pracy misjonarskiej Pawła Apostoła w tych stronach. Poza ikonami przedstawiającymi postać św. Pawła, w ikonostasie katedry umieszczono również obrazy małżonków Pryscylli i Aquili - współpracowników Pawła w Koryncie. W ich domu pierwotnie zamieszkał Apostoł i zajął się wyrabianiem płótna namiotowego (zob. Dz 18,2n). Malta
Wyspa Malta, leżąca na południe od Sycylii na Morzu Śródziemnym, była znanym miejscem przystanku na rzymskim szlaku morskim, łączącym Europę z Afryką. Kursujące tędy w starożytności statki woziły winogrona oraz inne tropikalne owoce z Aleksandrii do Italii. Ta mała wyspa stała się w roku 60 miejscem ocalenia dla więźnia Pawła i towarzyszy, przewożonych w niedogodnej porze sztormów z Cezarei Palestyńskiej przez południowe wybrzeże Azji Mniejszej i Kretę do Italii - do Rzymu. Jak czytamy w Dz 27,1-44, burza rozbiła statek, zaś rozbitkowie cudem ocaleni dotarli do Malty.

Pobyt Apostoła na wyspie, opisany w Dz 28, potwierdzają liczne pamiątki. Wyspa nosiła w starożytności nazwę Melita, podobnie jak jej stolica. Dzisiejsze główne miasto Malty i współczesna stolica - La Valletta - wznosi się na skalistym północnym brzegu wyspy. Na Malcie Apostoł spotkał się z kolejnym już prokonsulem rzymskim - Publiuszem oraz z wielką gościnnością i serdecznością mieszkańców, znajdujących się pod wpływem kultury fenickiej, posługujących się zbliżonym do aramejskiego językiem semickim, obok oficjalnie używanych wówczas języków greckiego i łacińskiego.

W północno-zachodniej zatoce maltańskiej, nazywanej Zatoką św. Pawła, odkryto fundamenty rzymskiej willi, którą identyfikuje się z domem rzymskiego prokuratora. Miejscowy kościół znajdujący się w zatoce nazywano "kościołem powitania św. Pawła". Nazwa pobliskiej wioski - "Sucha" - nawiązuje do opowiadania o przemoczonym Pawle, który suszył się przy ognisku po uratowaniu z morza (zob. Dz 28,2-6).
Budynek urzędu zajmowanego przez Publiusza znajdował się w starożytnej stolicy - Melicie, dziś nazywanej Medyną. W miejscu tym chrześcijanie wznieśli w XVII w. wspaniałą kopulastą katedrę, upamiętniającą cudowne uzdrowienie ojca prokuratora przez Pawła (zob. Dz 28,7-10).

Trzymiesięczny pobyt Apostoła na Malcie upamiętnia kościół św. Pawła i grota w krypcie kościoła oraz katakumby w dzielnicy znajdującej się za murami Medyny, zwanej Rabat. Na barokowym ołtarzu przedstawiono scenę, w której Paweł strząsa do ognia węża uczepionego jego ręki. W kaplicy Publiusza pokazuje się też złoty relikwiarz w kształcie ramienia, z pamiątkami po świętym Pawle. W grocie, stanowiącej kryptę kościoła, w czasach Pawła miało mieścić się rzymskie więzienie. Marmurowe rzeźby w trzech ołtarzach groty przedstawiają postacie świętych Pawła oraz Łukasza i Trofima - towarzyszy Apostoła. W niszy groty stoi marmurowa figura św. Pawła trzymającego księgę Pisma Świętego. W pobliżu kościoła znajduje się też budynek Bractwa św. Pawła, starającego się upamiętniać pobyt Apostoła na wyspie. Malowidła w miejscowych katakumbach przedstawiają wczesnochrześcijańską agapę nawiązującą do nauki św. Pawła o miłości (zob. 1 Kor 11,33; 13,1-13). Według miejscowej tradycji, prokurator Publiusz, przyjąwszy chrzest z rąk Pawła, został następnie przez niego ustanowiony pierwszym biskupem Malty, i obok Apostoła jest osobą najbardziej czczoną przez Maltańczyków. Świętego Pawła przedstawia się na Malcie nie jak zazwyczaj z mieczem w ręku, lecz z wężem, który nie uczynił mu żadnej krzywdy (zob. Mk 16,18).

W maltańskiej Zatoce św. Pawła, na małej wysepce Salmunetta, na monumentalnym cokole postawiono w XIX w. ogromny pomnik Apostoła Narodów, który wyciągając ręce ku morzu w pozie retora i triumfatora, nadal głosi światu orędzie Ewangelii.